Người xưa vẫn nói, triết học phương tây là một loạt những chú thích của Plato. Và tác phẩm “Cộng hòa” – “The Republic” (khoảng 375 TCN) của Plato, kể về người thầy của Plato là Socrates trong cuộc đối thoại với một số người bạn, chắc chắn là trọng tâm trong tư tưởng của Plato.

Có rất ít chủ đề mà kiệt tác của Plato không đề cập đến: Lý thuyết chính trị, giáo dục, thần thoại, tâm lý học, đạo đức học, nhận thức luận, phê bình văn hóa, kịch và hài kịch.

Sau đó, có một chút ngạc nhiên là “Cộng hòa” tiếp tục được tuyên bố bởi những người có niềm tin và chương trình nghị sự đa dạng nhất.

Đức quốc xã chỉ ra rằng văn bản dường như ủng hộ thuyết ưu sinh. Tuy nhiên, Martin Luther King Jr đã đề cử “Cộng hòa” là cuốn sách duy nhất mà ông sẽ mang đến một hòn đảo hoang vắng, cùng với Kinh thánh.

Karl Popper nổi tiếng cáo buộc “Cộng hòa” là bản thiết kế cho các xã hội khép kín, phi tự do.

Câu chuyện ngụ ngôn nổi tiếng về hang động của “Cộng hòa”, gợi ý rằng cảm giác thực tế thông thường của mọi người có thể là ảo tưởng, tiếp tục định hình trí tưởng tượng văn hóa của chúng ta. Nó đã được xem đi – xem lại nhiều lần trong văn học, cũng như trong các bộ phim khoa học viễn tưởng kinh điển như “Ma trận”.

Vì vậy, làm thế nào chúng ta có thể hiểu văn bản phi thường này ngày nay?

Xã hội lý tưởng (Utopia)

Được chia thành 10 “cuốn sách” hay 10 “chương”, “Cộng hòa” chủ yếu được giảng dạy như một văn bản ủng hộ một loạt các quy định cấp tiến liên quan đến thành phố tốt nhất (polis) hoặc chính thể chính trị (politeia).

Tại một thời điểm nhất định, “Socrates” của Plato nói với những người bạn trẻ của mình rằng, thành phố tốt nhất sẽ là thành phố mà dân cư được chia thành ba đẳng cấp. Đứng đầu sẽ là một giai cấp thống trị gồm (có) những người bảo vệ triết gia.

Giai cấp thứ 2 sẽ là “phụ tá” hoặc những người lính sẽ chia sẻ mọi thứ chung, bao gồm cả vợ và con cái. Thật vậy, Socrates miêu tả đàn ông và phụ nữ hoàn toàn bình đẳng trong mọi ý nghĩa quyết định. Giai cấp thứ 3 là thợ thủ công và thương nhân dễ nhận biết hơn đối với chúng ta ngày nay.

Đây là tất cả những thứ rất tuyệt vời. Khi Socrates gợi ý rằng, công lý chỉ có thể thực hiện được nếu các triết gia trở thành vua, hoặc các triết gia làm vua, người bạn đồng hành trẻ tuổi của ông Glaucon nói đùa rằng hầu hết mọi người khi nghe điều này có thể sẽ lấy vũ khí của họ.

Ít buồn cười hơn là quyền lực được đề xuất của những người giám hộ giác ngộ của Socrates trong việc “lai tạo” đàn ông và phụ nữ với tư cách là những nhà chăn nuôi giao phối có chọn lọc ngựa, chó hoặc gà chọi. Những chiến binh giỏi nhất sẽ được ngủ với những phụ nữ xinh đẹp nhất.

Những đứa trẻ sơ sinh sẽ bị những người cai trị bắt từ mẹ của chúng đến một loại nhà trẻ của nhà nước. Đáng ngại hơn, những đứa trẻ sinh ra với khiếm khuyết sẽ bị “che dấu đi” (katakrypsousin).

Mọi thứ phải được sắp xếp để mọi người có thể nói “của tôi” về những điều giống nhau. Mỗi người sẽ không biết gia đình ruột thịt trực tiếp của họ là ai. Vì vậy, họ sẽ coi tất cả đồng bào của mình như anh chị em, cha mẹ.

Cách cai trị

Tại thời điểm này, chúng ta có thể hiểu tại sao các nhà giáo dục của Đức quốc xã lại coi “Cộng hòa” như một tiền lệ cho một số chương trình của họ. Những người mơ mộng đương thời về một “sự giác ngộ đen tối” trong đó những người kỹ thuật “có IQ cao” có thể “không tham gia” vào xã hội rộng lớn hơn cũng đang tìm đường quay trở lại tương lai như được mô tả trong “chương 4” hay “sách thứ 4”  của “Cộng hòa”.

Tại sao nhiều người bảo vệ tự do chính trị ngưỡng mộ văn bản của Plato thì không rõ ràng lắm. Nhưng, như đã đề cập, có nhiều điều khác mà cuốn sách thảo luận ngoài “thành phố trong lời nói” có vẻ lý tưởng của Socrates.

Mối quan tâm chính của nền Cộng hòa là câu hỏi công lý là gì? Có phải là chỉ mang lại lợi ích cho chính những người công bằng, hoặc những người mà họ giúp đỡ, hoặc cả hai? Có tốt cho một người – để sống một cuộc sống đúng đắn?

Để trả lời, “Cộng hòa” thiết lập mối liên hệ giữa các loại và các bộ phận của tâm hồn con người (trí óc, tâm hồn) và các hệ thống chính trị khác nhau. Đối với một số hệ thống và con người, danh dự và việc theo đuổi nó được coi là điều tốt đẹp nhất. Trong các xã hội khác, giống như xã hội của chúng ta, việc theo đuổi tiền bạc như một phương tiện để đạt được tham vọng, quyền lực và thỏa mãn những ham muốn chiếm ưu thế.

Socrates gợi ý một cách hợp lý rằng dường như tốt nhất là các nhà lãnh đạo chính trị của chúng ta là những người “khao khát” sự khôn ngoan. Đối với những người như vậy sẽ ít bị lay động nhất bởi những ham muốn về địa vị và sự giàu có – tạo ra sự bất đồng dân sự.

Nhưng sau đó, hầu như không thể tưởng tượng được làm thế nào mà một tầng lớp cầm quyền như vậy có thể được tạo ra mà không có những bất công lớn. Làm cách nào mà mọi người khác có thể được “thuyết phục” chấp nhận yêu sách cai trị của họ cũng không rõ ràng – cũng như việc nắm bắt cách những người bảo vệ của Plato có thể khiến những công dân bình thường giao con cái của họ cho nhà nước vì lợi ích lớn hơn.

Nhiệm kỳ của các chế độ cai trị

Trước những vấn đề này với cách giải thích không tưởng trong “Cộng hòa”, một số nhà bình luận hiện đại coi trọng những gợi ý lặp đi lặp lại của Socrates rằng, chúng ta nên xem xét những gì ông ấy đang nói với “một hạt muối”.

Trong bối cảnh rộng lớn hơn của cuộc đối thoại, Socrates trình bày hình ảnh của thành phố 3 đẳng cấp để cung cấp cho bạn bè của mình hình ảnh về tâm hồn cá nhân sẽ như thế nào. Một tâm hồn như vậy sẽ là một tâm hồn, trong đó sự khôn ngoan chế ngự những ham muốn về danh dự và thú vui. “Công lý” rõ ràng sẽ là một thứ gì đó giống như sự hài hòa bên trong của các bộ phận của linh hồn.

Do đó, “thành phố tốt nhất” nổi tiếng đã tạo ra những phản ứng trái chiều như vậy từ các nhà bình luận, là một mô hình phương pháp luận. Socrates gợi ý rằng, nếu chúng ta có thể “thoáng thấy” công lý ở một thứ gì đó to lớn như một thành phố, thì chúng ta có thể biết mình nên tìm kiếm điều gì ở một người.

Không có gì ngạc nhiên khi Socrates cảnh báo bạn mình: “Glaucon, bạn nên biết rằng theo ý kiến ​​của tôi, chúng ta sẽ không bao giờ có được câu trả lời chính xác nếu sử dụng các phương pháp lập luận hiện tại của chúng ta”.

Nếu có một thông điệp chính trị nào trong “Cộng hòa”, thì đó không phải là việc tạo ra một công thức cho thành phố lý tưởng.

Thay vào đó, ý nghĩa thực sự của “Cộng hòa” nằm ở cách nó giải quyết những khó khăn không thể tránh khỏi của đời sống chính trị, dựa trên cái mà Isaiah Berlin gọi là “khúc gỗ quanh co” của bản chất con người.

Trên thực tế, không chỉ Kallipolis (thành phố xinh đẹp) của Socrates, mà mỗi chế độ chính trị mà ông xem xét trong “Cộng hòa” đều tỏ ra thiếu sót và không ổn định.

Các chế độ được lãnh đạo bởi các quý tộc yêu chuộng danh dự (chế độ dân chủ) chỉ có thể tồn tại dựa trên sự hà khắc của giới tinh hoa đối với những người thấp kém hơn, gieo rắc sự phẫn nộ. Những người ưu tú như vậy theo thời gian có xu hướng trở nên coi thường các nhiệm vụ công cộng, và khi họ già đi, chuyển từ các vấn đề chiến tranh sang tài chính: Tìm cách tiêu tiền cho bản thân, rồi họ lách luật liên quan đến việc kiếm tiền, rồi vợ chồng họ bất chấp luật pháp.

Tầm nhìn này nghe có vẻ tiên tri một cách kỳ lạ sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2007-2008. Đầu sỏ chính trị rỗng tuếch các tầng lớp trung lưu, bằng cách cho vay tiền lấy lãi, họ tạo ra “một lượng đáng những kẻ lười biếng và người ăn xin trong thành phố”. Đến một lúc nào đó, những “người nghèo” này sẽ nổi dậy một cách đúng đắn. Dân chủ sẽ xảy ra và theo đó.

Nhưng Plato cũng không đơn thuần là người bạn của các nền dân chủ. Socrates khẳng định rằng tình yêu tự do của các công dân dân chủ có xu hướng làm suy yếu chính quyền truyền thống. Giáo viên trở nên sợ học sinh và cha mẹ của con cái họ. Khi các thế hệ trộn lẫn  “già khom lưng để chơi… và vui vẻ, bắt chước lớp trẻ vì sợ tỏ ra khó chịu và độc đoán …”. Những đoạn văn này đã xuất hiện trước đối với nhiều người bảo thủ từ những năm 60.

Một khoảng trống đạo đức xảy ra trong đó những kẻ mị dân có thể nảy sinh, hứa hẹn sẽ làm cho thành phố trở nên vĩ đại trở lại. Tại thời điểm này, Socrates cảnh báo, các nền dân chủ có thể biến thành các chế độ chuyên chế.

Trong những chế độ bất công sâu sắc này, một người đàn ông duy nhất có thể bày tỏ sự kiêu ngạo và bệnh hoạn của mình đối với toàn bộ dân tộc, sau khi loại bỏ kẻ thù của mình bằng vũ lực hoặc lừa đảo. Đối với một số nhà bình luận, những đoạn văn này dường như mang tính tiên tri nhất sau năm 2016.

Công lý, triết học và hang động

Vậy thì “Cộng hòa” nói gì về công lý?

Một cuộc trao đổi mang tính biểu tượng trong “Cộng hòa” đặt Socrates chống lại nhà ngụy biện Thrasymachus. Người sau lập luận rằng “sức mạnh” (sự táo bạo, sức mạnh và sự xảo quyệt) “làm nên điều đúng đắn”.

Tuyên bố của Socrates rằng công lý không liên quan đến việc làm hại ai, và trau dồi kiến ​​thức để mang lại lợi ích cho người khác và cho chính mình, nghe có vẻ ngây thơ đối với Thrasymachus “giống dã thú” cũng như đối với “những người theo chủ nghĩa hiện thực” ngày nay.

Glaucon và Adeimantus, trong số những người bạn đồng hành khác của Socrates, cũng tự hỏi liệu việc đối xử công bằng với người khác có phải là công thức dẫn đến bất hạnh cho cá nhân hay không.

Đoán trước được ông Tolkein, Glaucon thử nghiệm quan điểm của Socrates bằng cách tưởng tượng ra một chiếc nhẫn ma thuật mang lại khả năng tàng hình. Ngay cả Socrates cũng sẽ không tận dụng sức mạnh này để “tự làm tổ” của mình trong sự yên tĩnh?

Thật không thể tin được, Socrates trả lời “không”.

Trên thực tế, phần tranh luận của “Cộng hòa” đã khép lại ở cuốn 4, ở phần cuối của lời tường thuật về cuộc đời của một bạo chúa. Ở đây, chúng ta thấy rằng, sự theo đuổi vô đạo đức của bạo chúa đối với những ham muốn ích kỷ, mà mọi người thường tưởng tượng là cuộc sống tốt nhất có thể, là một công thức dẫn đến đau khổ và hoang tưởng.

Trong một trò chơi toán học, Socrates nói với chúng ta rằng một người độc đoán như vậy, sẽ kém hạnh phúc hơn, chính xác là 729 lần so với một người khôn ngoan. Đối với tác giả của Cộng hòa, cười toe toét với sự mỉa mai, tốt hơn theo cấp số nhân, là, sống công bằng.

Chỉ khi nhìn thấy điều này, chúng ta mới có thể hiểu tại sao Plato lại tốn nhiều giấy mực như vậy trong “Cộng hòa” về cách giáo dục những người yêu mến sự khôn ngoan, khiến họ tránh xa những cám dỗ của tiền bạc, danh vọng, xu nịnh và quyền lực.

Trong câu chuyện ngụ ngôn về “hang động” đã đề cập ở trên, Socrates miêu tả những người bình thường trong hang động, ngồi cả đời để xem những hình ảnh được chiếu trên tường bởi “những kẻ thuyết phục giấu mặt” (có lẽ là những nhà ngụy biện và các chính trị gia).

Không biết gì hơn, họ cho rằng những hình ảnh họ nhìn thấy là những thứ có thật. Bản thân hình ảnh của Plato dường như là một dự đoán kỳ lạ về các ngành công nghiệp văn hóa hiện đại và các công nghệ màn hình phổ biến ngày nay.

Triết gia là người đã quay lại và trèo ra khỏi hang động để tự mình nhìn thấy thực tại.

Công lý cho một người như vậy là tự nguyện “chui đầu” xuống hang để giúp những người khác cũng được chuyển hóa linh hồn. Chắc chắn không phải ngẫu nhiên mà từ đầu tiên của “Cộng hòa” là Socrates nói với chúng ta rằng, “hôm qua tôi đã đi xuống Piraeus …”.

Nhiệm vụ của Socrates không hề dễ dàng. Bản thân Socrates đã phải trả giá đắt khi theo đuổi nó. Vì vậy, triết gia phải được đào tạo để “vượt qua thử thách”:

Cố gắng xem xét mọi thứ bằng thực tế chứ không phải bằng ý kiến, giữ vững con đường của mình thông qua tất cả những điều này mà không vấp ngã trong suy luận của mình …

Bản thân “Cộng hòa” có thể được đọc – như một lớp học chính trong loại hình đào tạo này. Vì lý do đó, nó đúng là vẫn là một văn bản cổ điển và là một thách thức vượt thời gian đối với người đọc thuộc mọi quan điểm.