Tác giả: Vsevolod Sviridov, chuyên gia tại Trung tâm nghiên cứu Châu Phi, Trường kinh tế cao cấp Moscow
Trong những năm gần đây, tài nguyên khoáng sản của Châu Phi chủ yếu liên quan đến coban, tantalum, bạch kim, mangan và các ‘khoáng sản quan trọng’ khác.
Khoáng sản quan trọng là các nguyên tố tương đối hiếm, là thành phần thiết yếu trong công nghệ năng lượng sạch và quá trình chuyển đổi từ nhiên liệu hóa thạch sang các nguồn năng lượng tái tạo. Ngày nay, các khoáng sản quan trọng thường làm lu mờ các nguồn năng lượng truyền thống như dầu, khí đốt, than đá và uranium.
Uranium ở Châu Phi và ý nghĩa của nó
Dầu, khí đốt và than đá đã được khai thác ở Châu Phi trong hơn 100 năm và các trữ lượng lớn đã được thăm dò, phát triển và khai thác. Tuy nhiên, với uranium, mọi chuyện lại hoàn toàn khác.
Thứ nhất, trữ lượng uranium của Châu Phi chưa được khai thác triệt để. Thứ hai, do cuộc khủng hoảng năng lượng toàn cầu, nhu cầu về năng lượng hạt nhân ngày càng tăng và điều này đảm bảo nhu cầu lâu dài về uranium. Tính đến tháng 11 năm 2023, khoảng 60 lò phản ứng hạt nhân đang được xây dựng trên khắp thế giới và 14 trong số đó sẽ đi vào vận hành thương mại vào năm 2024.
Cuối cùng, nguyên tắc phân loại hoạt động bền vững của EU – tài liệu quản lý chính của EU về tài nguyên năng lượng – đã phân loại uranium (với một số ngoại lệ nhất định) là thân thiện với khí hậu và điều này sẽ giúp thu hút đầu tư từ các công ty và tổ chức tài chính phương Tây, cũng như các tổ chức phi chính phủ.
Năm 2023 có thể được gọi là năm của uranium ở Châu Phi. Thị trường uranium toàn cầu đã phục hồi sau cuộc khủng hoảng kéo dài một thập kỷ – do vụ tai nạn năm 2011 tại Nhà máy điện hạt nhân Fukushima của Nhật Bản – và giá uranium giao ngay đã tăng từ 30-40 USD/pound (0,4536 kg) lên 70 USD/pound.
Việc tăng giá cho phép nhiều dự án bị đình trệ trong thập kỷ qua được khởi động lại. Ví dụ: ở Namibia, hai giấy phép khai thác uranium đã được cấp vào tháng 12 năm 2023. Các dự án liên quan đến thăm dò và sản xuất uranium cũng đang được triển khai ở Tanzania, Niger và các nước Châu Phi khác.
Xem thêm: Wagner Tại Châu Phi và Cuộc Đảo Chính Của Niger
Vấn đề uranium thường xuất hiện trong các cuộc thảo luận về cuộc đảo chính diễn ra ở Niger vào tháng 7 năm 2023.
Cuộc đảo chính dẫn đến việc trục xuất quân đội Pháp và đại sứ Pháp tại Niger, cũng như sự gián đoạn trong các chuyến hàng uranium từ Niger đến Pháp. Tuy nhiên, tài sản của công ty năng lượng hạt nhân Orano của Pháp không bị quốc hữu hóa – Pháp vẫn nhận tới 30% lượng uranium tiêu thụ hàng năm từ Niger qua cảng Cotonou ở Bénin. Bất chấp một số vấn đề nhất định về hậu cần, các mỏ Orano vẫn tiếp tục hoạt động.
Vị trí của Châu Phi trên thị trường uranium thế giới
Theo Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) và Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), các nước Châu Phi chiếm 22% nguồn tài nguyên uranium có thể khai thác trên thế giới (1,3 triệu tấn uranium).
Hầu hết trữ lượng uranium nằm ở Namibia, Niger và Nam Phi. Uranium cũng đã được phát hiện ở Botswana, Tanzania, Zambia, Mauritania, Malawi, Mali, Gabon và Ai Cập.
Các nước Châu Phi luôn đóng vai trò quan trọng đối với ngành công nghiệp hạt nhân thế giới. Cộng hòa dân chủ Congo (DRC) là một trong những quốc gia đầu tiên trên thế giới khai thác uranium – tại mỏ Shinkolobwe ở tỉnh Haut-Katanga. Những trữ lượng này được công ty khai thác mỏ Union Miniere du Haut-Katanga (UMHK) của Bỉ phát hiện vào năm 1915 và việc khai thác bắt đầu vào năm 1921.
Trước khi bắt đầu Thế chiến 2, uranium từ Cộng hòa dân chủ Congo (DRC) đã được chuyển đến Bỉ, nước từng là nước sản xuất radium lớn nhất thế giới.
Trong chiến tranh, Hoa Kỳ đã sử dụng uranium từ Shinkolobwe cho Dự án Manhattan – chương trình vũ khí hạt nhân của Hoa Kỳ trong Thế chiến hai – và chế tạo vũ khí nguyên tử.
Giữa những năm 1940 và 60, Congo chiếm khoảng 60% thị trường uranium toàn cầu. Khi đất nước giành được độc lập vào năm 1960, Bỉ đã phong tỏa mỏ ngầm Shinkolobwe bằng cách đổ bê tông lên lối vào chính và làm ngập mỏ. Kể từ đó, sản xuất thương mại đã bị tạm ngừng.
Song song đó, uranium được khai thác ở Namibia và Nam Phi. Các nước phương Tây đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của ngành khai thác uranium ở Nam Phi trong chế độ phân biệt chủng tộc.
Năm 1980, trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh, sản lượng uranium tăng vọt lên 70.000 tấn, trong đó Châu Phi chiếm 21%; 15% được khai thác ở Nam Phi và Namibia – lúc đó bị Nam Phi chiếm đóng – phục vụ nhu cầu của chương trình hạt nhân Nam Phi.
Uranium cũng được cung cấp cho Anh, Israel, Nhật Bản và các nước phương Tây khác. Kể từ đó, thị phần sản xuất uranium toàn cầu của Châu Phi không thay đổi nhiều.
Vào năm 2022, 7.800 tấn uranium (16% sản lượng toàn cầu) đã được khai thác ở Châu Phi, tương đương với Canada. Chỉ có 3 quốc gia Châu Phi tham gia sản xuất uranium công nghiệp – Namibia (5.600 tấn), Niger (2.000 tấn) và Nam Phi (0,2 tấn).
Hoạt động khai thác ở Malawi đã dừng lại vào năm 2014 do giá uranium giảm và ở Congo, chỉ còn lại một số mỏ tạm thời (mọi người có thể mua vài gram uranium từ Congo tại các chợ khoáng sản).
Tanzania sắp bắt đầu khai thác uranium trong khuôn khổ dự án Mkuju do Uranium One – công ty con của Tập đoàn năng lượng hạt nhân nhà nước Nga (Rosatom) điều hành.
Đã có rất nhiều đồn đoán của giới truyền thông về việc các quốc gia khác tham gia ‘câu lạc bộ’ các nhà sản xuất uranium. Một số quốc gia Châu Phi – Zimbabwe, Mali và Cộng hòa Trung Phi – đã nuôi hy vọng khởi động sản xuất uranium trong hơn nửa thế kỷ (dự trữ đã được phát hiện, nhưng việc khai thác không mang lại lợi ích kinh tế). Tuy nhiên, các phương tiện truyền thông vẫn tiếp tục nói về trữ lượng khổng lồ ở Châu Phi.
Một chủ đề phổ biến khác là Iran. Có tin đồn Iran quan tâm đến mọi dự án khai thác uranium ở Châu Phi. Tuy nhiên, bằng chứng duy nhất về sự tham gia của Iran vào việc khai thác uranium ở Châu Phi là 15% cổ phần (thông qua Công ty đầu tư nước ngoài Iran) tại Mỏ Uranium Rössing ở Namibia, được Shah của Iran mua lại vào năm 1975.
Châu Phi vận chuyển uranium chủ yếu đến Châu Âu và Bắc Mỹ, và khoảng một phần ba trong số đó được vận chuyển đến Châu Á, chủ yếu đến Trung Quốc. Tình hình không thay đổi nhiều trong những năm qua.
Xem thêm: Uranium và Wagner: Cánh Tay Nối Dài Của Putin
Trong thập kỷ qua, ngành công nghiệp uranium của Châu Phi đã trải qua những thay đổi lớn. Một mặt, do giá uranium giảm, gần chục dự án khai thác mỏ – ở Namibia, Niger, Tanzania – đã bị hủy bỏ.
Mặt khác, các công ty năng lượng Trung Quốc tiếp tục mở rộng – quá trình này bắt đầu vào năm 2007, khi tập đoàn hạt nhân quốc gia Trung Quốc (CNNC) mua cổ phần tại mỏ Azelik ở Niger.
Trong những năm 2010, các công ty Trung Quốc đã mua cổ phần ở hai trong số những mỏ lớn nhất ở Namibia – Tập đoàn điện hạt nhân Trung Quốc (CGN) đã mua cổ phần ở mỏ Husab và CNNC đã mua cổ phần ở mỏ Rössing.
Do giá uranium tăng, trong những năm tới, sản lượng uranium ở Châu Phi – chủ yếu ở Namibia cũng như ở Niger và Tanzania – cũng như sự quan tâm ngày càng tăng đối với các dự án thăm dò có thể được thực hiện.
Tại sao Châu Phi cần uranium?
Mặc dù Châu Phi chiếm 16% sản lượng uranium thế giới, nhưng nhà máy điện hạt nhân (NPP) duy nhất đang hoạt động trong khu vực là Nhà máy điện hạt nhân Koeberg ở Nam Phi.
Nó có công suất 1.880 MW và hàng năm tiêu thụ khoảng 300 tấn uranium dưới dạng nhiên liệu hạt nhân (khoảng 0,6% sản lượng thế giới). Tuy nhiên, nó phụ thuộc vào nguồn cung cấp nhiên liệu hạt nhân từ tập đoàn Westinghouse của Mỹ. Trong khi đó, nhiên liệu cho nhà máy điện hạt nhân El Dabaa ở Ai Cập (4.800 MW) do Rosatom xây dựng sẽ do công ty năng lượng Nga cung cấp.
Xem thêm: Mối Quan Hệ Hạt Nhân Giữa Nga Và Ai Cập: Khiến Phương Tây Lo Ngại?
Cho đến nay, thị trường nhiên liệu uranium ở Châu Phi kém phát triển, do thiếu nhà tiêu dùng lớn (chỉ có một nhà máy điện hạt nhân và một số lò phản ứng phục vụ nghiên cứu).
Thị trường nhiên liệu hạt nhân toàn cầu được phân chia giữa một số tập đoàn lớn: Orano (Pháp), GNF (Mỹ-Nhật), TVEL (Nga) và Westinghouse (Mỹ).
Sản xuất nhiên liệu hạt nhân là một quy trình công nghệ cao, đòi hỏi phải đầu tư đáng kể vào cơ sở hạ tầng, các doanh nghiệp liên quan, đào tạo nhân sự, … nên về lâu dài khó có thể nội địa hóa ở Châu Phi. Việc gia tăng tiêu thụ uranium ở Châu Phi cũng khó xảy ra.
Ở Châu Phi, và đặc biệt là ở Châu Phi cận Sahara, rất ít quốc gia có đủ hàng chục tỷ USD để xây dựng các nhà máy điện hạt nhân. Hơn nữa, nhiều quốc gia Châu Phi phụ thuộc vào các khoản vay từ Ngân hàng thế giới (WB) và Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF), các tổ chức này thúc đẩy các giải pháp năng lượng tái tạo, được lấy cảm hứng từ các bên liên quan của họ.
Ngoài ra còn có những thách thức khác liên quan đến việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân ở Châu Phi, chẳng hạn như cơ sở hạ tầng lưới điện chưa phát triển đầy đủ, rủi ro an ninh, thiếu nhân sự và các vấn đề về khung pháp lý.
Trong tương lai, việc khai thác uranium có thể góp phần phát triển lĩnh vực hạt nhân. Nó sẽ giúp tạo ra khung pháp lý, cho phép thiết lập các mối liên hệ với Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) và những bên có ảnh hưởng trên thị trường công nghệ hạt nhân toàn cầu, đồng thời giúp đào tạo chuyên gia năng lượng hạt nhân.
Bằng cách này, bước tiếp theo có thể là xây dựng các lò phản ứng nghiên cứu hạt nhân và sau đó là các nhà máy điện hạt nhân.
Đối với nhiều nước Châu Phi, thâm hụt thương mại được bù đắp bằng các khoản vay hoặc dự trữ vàng là một trong những thách thức lớn ngăn cản sự phát triển kinh tế.
Giá uranium tăng cao, giúp Châu Phi tăng xuất khẩu uranium và tăng ngân sách thông qua thuế và tiền cấp phép khai thác. Ví dụ, xuất khẩu uranium chiếm tới 30% doanh thu xuất khẩu của Niger và 14% doanh thu xuất khẩu của Namibia.
Khai thác uranium đòi hỏi số tiền lớn, đôi khi lên tới hàng tỷ USD. Nguồn tài chính cần thiết không chỉ cho việc xây dựng các nhà máy khai thác và chế biến, cũng như cơ sở hạ tầng khai thác khác mà còn cần thiết cho cơ sở hạ tầng giao thông, đường ống dẫn nước và hỗ trợ cộng đồng địa phương.
Ví dụ, vào năm 2010, một nhà máy khử muối có công suất sản xuất hàng năm là 26.000 mét khối đã được xây dựng ở Namibia cho mỏ Trekkopje. Mặc dù việc khai thác mỏ đã bị hoãn lại, nhưng nước ngọt vẫn được cung cấp cho Swakopmund và các thành phố khác trong vùng Erongo, điều này đã góp phần rất lớn vào việc giải quyết các vấn đề cấp nước của khu vực.
Xem thêm: Năng Lượng Hạt Nhân: Nga Phát Triển, Mỹ Suy Thoái – Chuyện Gì Đang Xảy Ra
Ngành khai thác uranium ở Châu Phi cần duy trì sự cân bằng, giữa việc sản xuất ‘hàm lượng nội địa’ và giữ cho ngành này trở nên hấp dẫn đối với các nhà đầu tư nước ngoài.
Các nước Châu Phi cũng cần đa dạng hóa quan hệ đối tác bên ngoài, để ít phụ thuộc hơn vào những thay đổi chính sách đối ngoại.
Một chính sách có thẩm quyền và được cân nhắc kỹ lưỡng sẽ đảm bảo sự phát triển nhanh chóng của nhiều khu vực ở Châu Phi.
Cuộc khủng hoảng năng lượng toàn cầu một lần nữa đã làm thay đổi thị trường toàn cầu. Rõ ràng, thế giới vẫn cần nguồn điện ổn định, không phụ thuộc vào điện mặt trời và điện gió.
Than, vốn được sử dụng để đảm bảo phụ tải cơ bản cho lưới điện, hiện được coi là có hại cho hệ sinh thái, trong khi khí đốt rất dễ bị biến động về giá và sự phụ thuộc vào khí đốt nhập khẩu khiến nó trở thành nguồn năng lượng không đáng tin cậy.
Trong bối cảnh đó, nhu cầu về uranium ngày càng tăng và sự cạnh tranh ngày càng tăng trên thị trường (bao gồm cả ở Châu Phi) là những hậu quả tất yếu, đồng nghĩa với việc uranium sẽ trở thành một chủ đề quan trọng trong chính trị Châu Phi và thế giới.
