Tác giả: Pavel Lokschin
Nỗ lực của EU nhằm thay thế dầu mỏ của Nga bằng dầu khu vực Biển Caspian, cuộc đấu tranh giành ảnh hưởng ở bờ biển phía đông Caspian với sự tham gia của Hoa Kỳ và Trung Quốc. Tất cả những điều này làm cho chủ đề về Biển Caspian ngày nay trở nên rất quan trọng.
Với sự bắt đầu của cuộc xung đột Nga – Ukraine, cán cân quyền lực ở khu vực Biển Caspian – vùng nước nội địa lớn nhất hành tinh, đang trải qua những biến đổi nhất định.
Nga đang chiến đấu với 4 nước láng giềng với các mỏ dầu và khí đốt rộng lớn. Và một trong số họ hóa ra lại là người chiến thắng rõ ràng trong trò chơi phức tạp này, một phần nhờ vào Liên minh Châu Âu (EU). Người thụ hưởng may mắn này là ai?
Cho đến năm 1991, Liên Xô là nước thống trị không thể tranh cãi ở Biển Caspian. Dưới sự kiểm soát hoàn toàn của Moscow là 3 bờ biển – phía bắc, phía tây và phía đông – một trong những khu vực sản xuất dầu khí quan trọng nhất trên thế giới cho đến ngày nay.
Chính Liên Xô đã bắt đầu sản xuất dầu trên thềm Biển Caspian thuộc lãnh thổ Azerbaijan ngày nay (việc sản xuất dầu ở đó đã bắt đầu dưới thời Đế quốc Nga). Trong việc tìm kiếm các nhà cung cấp năng lượng thay thế, EU ngày nay đang tìm cách làm suy yếu vị thế thống trị của Nga trong lĩnh vực sản xuất dầu.
EU hy vọng đạt được điều này, cùng với những điều khác, bằng cách thay đổi cán cân quyền lực có lợi cho một số nước láng giềng của Nga trên bờ Biển Caspian.
Nga và địa chính trị Á – Âu
Sau khi Liên Xô sụp đổ, Nga bất ngờ trở thành đối thủ cùng lúc của 3 quốc gia non trẻ – thuộc Liên Xô cũ, vốn có trữ lượng dầu và khí đốt tự nhiên dồi dào nhất, sẽ tồn tại trong nhiều thập kỷ tới. Những ‘người chơi’ năng lượng mới trong khu vực là Kazakhstan, Azerbaijan và Turkmenistan.
Kể từ thời điểm đó, Nga và Iran đã cố gắng bằng mọi cách có thể để ngăn chặn việc xây dựng đường ống xuyên Biển Caspi đi qua lãnh thổ Nga.
Ngược lại, EU và Hoa Kỳ rất khuyến khích các dự án “xuyên Caspian”. Điều này có thể hiểu được: Do việc xây dựng các đường ống xuyên Caspian, sự cạnh tranh đối với hàng xuất khẩu của Nga và Iran có thể nảy sinh, và Moscow và Tehran có lý do để lo ngại.
Giờ đây, vì EU thực tế không nhập khẩu khí đốt của Nga do xung đột vũ trang ở Ukraine, những lo ngại này chỉ ngày càng gia tăng. Những người mua khí đốt trước đây của Nga ở EU mơ ước thay thế xuất khẩu năng lượng của Nga sang EU bằng nguồn cung cấp từ các nước khác.
Xem thêm – Không Chỉ Khí Đốt: EU và Mỹ Còn Phụ Thuộc Vào Năng Lượng Hạt Nhân Của Nga
Một nhiệm vụ thường xuyên khác của Nga là ngăn chặn NATO can thiệp vào công việc của khu vực. Về vấn đề này, sự hợp tác chặt chẽ giữa Azerbaijan và thành viên NATO Thổ Nhĩ Kỳ gây ra mối lo ngại nghiêm trọng ở Moscow.
Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan dự định thành lập căn cứ quân sự trên lãnh thổ Azerbaijan, tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg nói về “đối tác quý giá” – tuy nhiên, hạm đội Nga vẫn là lực lượng hải quân hùng mạnh nhất ở Biển Caspian. Từ Biển Caspian, các tàu chiến Nga đồn trú ở đó thường xuyên phóng tên lửa hành trình vào các mục tiêu ở Ukraine.
Iran
Trước đây, Iran cùng với Liên Xô thực sự kiểm soát một nửa Biển Caspian – vì vậy sau khi Liên Xô sụp đổ, Iran cảm thấy là “nạn nhân” của chính mình. Trong suốt 30 năm đàm phán về tình trạng pháp lý của Biển Caspian, Tehran luôn khẳng định rằng vùng biển của mình phải được chia đều cho tất cả các cường quốc ven biển – bất kể chiều dài bờ biển, trong trường hợp của Iran là ngắn nhất.
Khi 5 năm trước, tất cả các cường quốc ven biển, trong một cuộc họp ở thành phố Aktau của Kazakhstan, đã đồng ý xem vùng nước này về mặt pháp lý là “biển” chứ không phải “hồ”, Tehran một lần nữa cảm thấy bị bỏ rơi.
Đã có những cuộc phản đối từ cộng đồng người Iran hải ngoại, và ngay tại Iran cũng đã có những lời chỉ trích thận trọng từ phe đối lập ôn hòa và các cựu chính trị gia cấp cao.
Trên thực tế, Iran đã không đạt được thỏa thuận tồi tệ như vậy: Trữ lượng dầu khí quan trọng nhất của nước này nằm ở phía tây nam đất nước và ở Vịnh Ba Tư (Vịnh Ả Rập). Do các lệnh trừng phạt quốc tế áp đặt lên Iran, việc phát triển các mỏ mới ở Biển Caspian trong mọi trường hợp sẽ khó khăn và đòi hỏi chi phí tài chính lớn.
Thay vào đó, Tehran đã đạt được thỏa thuận có lợi cho Nga về việc cấm tàu chiến đi qua vùng biển này.
Azerbaijan
Quốc gia nhỏ bé ‘Transcaucasian’ rõ ràng đã trở thành người được hưởng lợi trong trò chơi địa chính trị này. Các mỏ khí đốt ngoài khơi được cho là lớn nhất ở Biển Caspian nằm chính xác tại khu vực lưu vực Caspian được giao cho Azerbaijan.
Trong nhiều thập kỷ, triều đại cầm quyền, có lịch sử quyền lực từ vị tướng KGB và từ năm 1969, đến nhà lãnh đạo thành công của nước cộng hòa Xô viết lúc bấy giờ, Heydar Aliyev, đã dựa vào hoạt động sản xuất dầu khí ngoài khơi.
Lợi nhuận từ việc phát triển các mỏ ngoài khơi hướng tới việc hiện thực hóa tham vọng chính sách đối ngoại của người đứng đầu hiện tại của Azerbaijan, Ilham Aliyev. Ông đang tìm cách tiến gần hơn đến Thổ Nhĩ Kỳ, một quốc gia trung chuyển quan trọng đối với khí đốt tự nhiên của Azerbaijan.
Phương Tây thường chỉ trích Ilham Aliyev vì ông theo đuổi chính sách độc lập, bao gồm xích lại gần nhau với Pakistan và duy trì quan hệ với Moscow, trong đó có chuyến thăm vào đêm trước ngày 24 tháng 2 năm 2022 (trước khi Nga thực hiện chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine).
Trước hết, quan hệ đối tác với tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Erdogan đã mang lại cho Aliyev cơ hội mua các hệ thống vũ khí của Thổ Nhĩ Kỳ, chẳng hạn như máy bay không người lái Bayraktar.
Những máy bay không người lái này đã được quân đội Azerbaijan sử dụng tích cực trong chiến tranh Karabakh, nhờ đó, Baku đã chiếm được một phần lớn Nagorno-Karabakh, nơi trước đây nằm dưới sự kiểm soát của quân đội Armenia trong nhiều thập kỷ.
Mối quan hệ với “người anh cả” Thổ Nhĩ Kỳ thân thiện và hiệu quả đến mức Aliyev có ý định cung cấp khí đốt tự nhiên cho vùng đất Nakhchivan của Azerbaijan, được bao quanh hầu hết các phía bởi Armenia và Iran, khí đốt tự nhiên thông qua một đường ống đi qua lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ.
Đồng thời, Azerbaijan có thể là nước hưởng lợi lớn nhất từ cuộc xung đột Nga – Ukraine. Xung quanh Aliyev là các quan chức EU như chủ tịch Ủy ban Ursula von der Leyen, những người đang tìm kiếm nguồn thay thế cho khí đốt của Nga.
Vì lý do này, Brussels nhắm mắt làm ngơ trước việc Baku giúp Nga xuất khẩu khí đốt qua lãnh thổ của mình, bao gồm cả các khách hàng phương Tây. EU cũng không phản đối quá mạnh mẽ việc Azerbaijan tiếp quản các khu vực Nagorno-Karabakh vẫn nằm dưới sự kiểm soát của Armenia gần đây.
Năm 2021-2022 Azerbaijan đã có thể tăng xuất khẩu sang EU khoảng 1/3 – lên 11,4 tỷ mét khối khí đốt. Về lâu dài, Aliyev muốn tăng gấp đôi lượng xuất khẩu sang EU.
Kazakhstan
Đối với Kazakhstan, Biển Caspian vừa là lời nguyền vừa là ‘manna’(lộc thánh) từ thiên đường. Kashagan là một trong 3 mỏ dầu khí lớn nhất đất nước, nằm gần bờ Biển Caspian. Đồng thời, hồ chứa này là trở ngại cho việc đa dạng hóa xuất khẩu của Kazakhstan, công việc vẫn chưa dừng lại kể từ khi Liên Xô sụp đổ.
Ba thập kỷ sau khi nổi lên trên chính trường với tư cách là một quốc gia có chủ quyền, Kazakhstan phụ thuộc rất nhiều vào Nga để xuất khẩu dầu sang phương Tây. Gần 94% lượng dầu xuất khẩu phải đi qua đường ống của Nga để đến thị trường thế giới.
Sự phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng của Nga gây ra rủi ro đặc biệt sau khi bắt đầu chiến dịch đặc biệt của Nga ở Ukraine. Một năm trước, khi tổng thống Kassym-Jomart Tokayev hứa rằng, Kazakhstan sẽ góp phần ổn định thị trường năng lượng toàn cầu, Nga đã tạm thời đóng cửa đường ống dẫn dầu Kazakhstan tới cảng Novorossiysk của Nga trên Biển Đen.
Những lo ngại về môi trường liên quan đến nghi ngờ tràn dầu được cho là lý do khiến nhà máy ngừng hoạt động trong 30 ngày. Kể từ đó, chính phủ Kazakhstan đã nỗ lực tìm kiếm các phương án thay thế, như vận chuyển dầu bằng tàu chở dầu qua Biển Caspian và Azerbaijan.
Turkmenistan
Đối với Turkmenistan, quốc gia sở hữu trữ lượng khí đốt tự nhiên lớn thứ 5 trên thế giới, có một vấn đề cấp bách tương tự như Kazakhstan: Biển đang cản đường.
Trước đây, xuất khẩu khí đốt của nước này chủ yếu đi về phía đông sang Trung Quốc. Giờ đây, sau nhiều thập kỷ, Turkmenistan dường như lại quan tâm đến việc xuất khẩu sang phương Tây.
Chính phủ nước này đã tuyên bố hỗ trợ xây dựng đường ống dẫn khí đốt xuyên Biển Caspian tới Azerbaijan. Từ nay trở đi, không có “yếu tố chính trị, kinh tế và tài chính nào” có thể ngăn cản việc xây dựng nó.
Turkmenistan đã giải quyết tranh chấp với Azerbaijan về các mỏ dầu ngoài khơi, điều này được tạo điều kiện thuận lợi nhờ thỏa thuận được ký kết ở Aktau.
Ở Châu Âu, sự quan tâm đến khí đốt từ Turkmenistan ngày nay cao hơn bao giờ hết – nhưng câu hỏi ai sẽ có thể phân bổ nguồn tài chính hàng tỷ đô la cho việc xây dựng đường ống dẫn khí đốt vẫn còn bỏ ngỏ.
