“Thế giới đã chuyển sang giai đoạn chuyển đổi, và đó là một điều rất tốt”. Trùm Wagner, ông Prigozhin rất lạc quan về ảnh hưởng ngày càng tăng của Tập đoàn quân sự tư nhân Wagner (Wagner PMC) ở Nam bán cầu.
Wagner PMC dưới sự lãnh đạo của Prigozhin đã nhanh chóng khẳng định mình là đối tác an ninh đáng tin cậy nhất đối với các nước ở Trung Phi – thay thế Pháp, khiến phương tây rất lo lắng.
Với sự cho phép của Nga, Prigozhin đã trở thành mũi nhọn trong chính sách đối ngoại của Nga – và không có khả năng ông sẽ bị loại khỏi vị trí này, bất chấp mọi tin đồn về việc ông bị cáo buộc bất hòa với Putin.
Sự hiện diện của Wagner đã trở nên không thể thiếu đối với cả mục tiêu quân sự của Nga ở Ukraina và sự ổn định lâu dài của nước này. Và bản thân Prigozhin khá bí ẩn: Ông đồng thời đại diện cho mong muốn của điện Kremlin, nhưng đồng thời cũng được biết đến như một nhà phê bình hiếm hoi đối với chính quyền và tiếng nói của Prigozhin có trọng lượng hơn những người khác.
Mặc dù các nghiên cứu về Kremlin không phải là một môn học dễ dàng, nhưng có thể Prigozhin đóng vai trò là một loại đối lập được kiểm soát – một con diều hâu thu hút cả những người theo chủ nghĩa dân tộc nhiệt thành không hài lòng với diễn biến chiến sự ở Ukraina và các chế độ nước ngoài bị ám ảnh bởi an ninh của chính họ.
Khi được hỏi về thông tin ‘Wagner là một tổ chức khủng bố’ – điều mà chính phủ Anh dự định thực hiện trong vài tuần tới – Prigozhin trả lời: “Các tổ chức khủng bố khác ở khắp mọi nơi – và rất thành công”.
“Nếu PMC Wagner được chấp nhận là một tổ chức khủng bố”, Prigozhin tiếp tục mỉa mai, “thì tôi nghĩ hệ thống này cần phải được cân bằng. Sau đó, ISIS và Al-Qaeda nên trở thành các sứ mệnh nhân đạo: Tổ chức các cuộc họp, mời công chúng, trẻ em, có thể, quốc hội Anh sẽ là một nơi rất tốt để tổ chức nó. Tôi ủng hộ sự sắp xếp này”.
Xem thêm
Nhóm của Prigozhin, bao gồm các cựu chiến binh của lực lượng đặc biệt và tù nhân, đã giúp nhà độc tài Syria Bashar al-Assad khôi phục quyền lực ở Syria và giành được lãnh thổ tại Ukraina.
Và bây giờ, nhờ có Wagner, chính phủ và công dân của Burkina Faso, Mali, Cộng hòa Trung Phi và các quốc gia khác thần tượng Nga như một cường quốc chống thực dân và chống khủng bố.
Như nhà khoa học chính trị người Cameroon Jonathan Batengene giải thích, ở châu Phi, Nga ngày càng được coi là “đối tác đáng tin cậy trong cuộc chiến chống khủng bố”.
Trò chơi của Prigozhin ở Sahel sẽ là một hồi chuông cảnh tỉnh cho Hoa Kỳ và Pháp. Trong nhiều thập kỷ, các hoạt động chống khủng bố của họ đã không mang lại an ninh cho khu vực – ngược lại, trong một số trường hợp, các hành động mang tính lợi ích của họ chỉ thúc đẩy các cuộc đụng độ và bạo lực mới.
Nếu phương tây hy vọng sẽ ngay lập tức ổn định Trung Phi và tước đi các đối tác thương mại mới của Nga, thì họ không chỉ phải giải quyết nghiêm túc các vấn đề an ninh trong khu vực, mà còn phải thừa nhận rằng, họ đã một phần tạo ra chúng.
Phần lớn điều này là do phương tây đã tập trung quá nhiều vào các mục tiêu chống khủng bố của riêng mình (để tước đoạt căn cứ của nhà nước Hồi giáo và al-Qaeda để tấn công châu Âu và Bắc Mỹ) và tập trung quá ít vào sự ổn định lâu dài.
Ngay cả khi việc xây dựng nhà nước trở thành một phần của chiến lược chống khủng bố, nó cũng thường xuyên gặp trục trặc. Những ví dụ điển hình là khoản đầu tư dài hạn của Hoa Kỳ vào Iraq hoặc mối quan hệ lâu dài của Pháp với chính phủ Mali.
Cuối cùng, ngay cả những khoản đầu tư này hóa ra lại cực kỳ không được ưa chuộng. Sự chuẩn bị sẵn sàng về an ninh ở Nam bán cầu đã giảm sút – đặc biệt là khi mối đe dọa khủng bố ở phương tây đã giảm đi đáng kể. Trong một số trường hợp, những can thiệp vô thời hạn này, với thương vong dân sự không thể tránh khỏi, đã làm tình hình trở nên tồi tệ hơn.
Do đó, việc lật đổ nhà lãnh đạo Libya, Muammar Gaddafi vào năm 2011 đã làm suy yếu an ninh của Libya: Nhiều vũ khí và chiến binh ‘đổ’ vào khu vực. Hiệu ứng domino này giải thích các hành động của phương tây đã dẫn đến thảm họa ở Mali và Burkina Faso như thế nào và tại sao những quốc gia đó lại chào đón Wagner với vòng tay rộng mở.
Ở phía bắc Mali, với sự sụp đổ của Gaddafi, lực lượng dân quân Tuareg, những người từng tôn vinh Gaddafi là ân nhân, đã đòi nền độc lập được chờ đợi từ lâu và thậm chí vào năm 2012, đôi khi còn tuyên bố thành lập Cộng hòa Azawad.
Lợi dụng sự hỗn loạn, các nhóm Hồi giáo đã tràn vào và chiếm giữ lãnh thổ. Một số gia nhập tổ chức Jamaat Nasr al-Islam wal-Muslimin có liên kết với al-Qaeda, những người khác gia nhập nhà nước Hồi giáo ở Greater Sahara. Kể từ đó, một cuộc chiến tàn khốc đã nổ ra ở Mali.
Đổ máu ngày càng gia tăng, nhưng phương tây không muốn bắt đầu một cuộc can thiệp khác vào Libya.
Pháp thực tế hơn. Vào năm 2013, chiến dịch Serval đã được phát động để loại bỏ mối đe dọa do các nhóm thánh chiến quốc tế gây ra. Một liên minh đa quốc gia đã ra đời để giúp chính phủ Malian ở Bamako tái khẳng định quyền lực đối với khu vực, nhưng theo Hội đồng quan hệ đối ngoại châu Âu, liên minh này chỉ “đẩy các nhóm thánh chiến ra khỏi các thành phố của Malian chứ chưa bao giờ tiêu diệt được chúng”. Khi kết thúc hoạt động vào năm 2014, “họ đã bỏ trốn và tập hợp lại”.
Chẳng mấy chốc, cuộc giao tranh lan sang lãnh thổ Burkina Faso. Sau 2 cuộc đảo chính quân sự vào năm 2022, Pháp đã phát động một nhiệm vụ khác – chiến dịch Barkhane. Nhưng hóa ra nó còn kém thành công hơn Serval.
Tình hình trở nên tồi tệ đến mức Canada thậm chí còn từ bỏ sứ mệnh gìn giữ hòa bình song song của Liên Hợp Quốc – trước sự hân hoan của những người Hồi giáo.
Trong bối cảnh đó, Wagner đã đến khu vực này. Ngay khi xuất hiện ở Mali vào năm 2021, nhóm Wagner đã cố gắng miêu tả Pháp là một cường quốc tân thực dân không quan tâm đến dân thường.
Các chính trị gia châu Phi cũng như công dân bình thường ở Tây và Trung Phi không tin rằng, viện trợ của phương tây đã không giúp giải quyết được các vấn đề của khu vực, mà tình hình an ninh chỉ trở nên tồi tệ hơn. Nga đã nhấn mạnh điều này.
Chiến dịch tuyên truyền của Wagner ở châu Phi là nghiêm túc và được tài trợ rất nhiều, bằng chứng là các thông tin tình báo bị rò rỉ của Hoa Kỳ.
Để làm điều này, “Wagner” phân phát tuyên truyền, trong đó “nhấn mạnh sự can thiệp của Hoa Kỳ và Pháp vào các vấn đề nội bộ của châu Phi và hình thành thái độ tiêu cực rõ rệt đối với lực lượng vũ trang của các nước phương tây trong bối cảnh quân nhân của họ phạm tội ác, đặc biệt là ở Burkina Faso và Mali.
Kết quả là sự hiện diện của Wagner trong khu vực châu Phi được mở rộng nhanh chóng. Người ta tin rằng lực lượng Wagner của Prigozhin bằng cách nào đó hiện diện ở Cộng hòa Trung Phi, Libya, Sudan, Nam Sudan, Chad, Mozambique, Cộng hòa dân chủ Congo, Burundi, Guinea-Bissau, Nigeria, Madagascar, Botswana, Comoros, Rwanda và Lesotho. Theo tình báo Hoa Kỳ, đã có 1.645 chiến binh Wagner ở Mali vào đầu năm 2023.
Ít ai nghi ngờ ý định của linh đánh thuê Wagner: Có bằng chứng cho rằng, Prigozhin có ý định cướp kim cương và các tài nguyên thiên nhiên khác, đồng thời sử dụng các quốc gia này để ‘rửa’ vũ khí và hàng hóa. Đồng thời, người ta cũng tin rằng Pháp và Hoa Kỳ cũng vô độ và ích kỷ – cũng muốn tài nguyên của châu Phi.
Nhà báo tự do John Lechner, người đã dành nhiều thời gian ở Cộng hòa Trung Phi, giải thích: “Một trong những lý do khiến những người này trở nên nổi tiếng là vì họ thực sự muốn chết. Nói cách khác, lính Wagner chiến đấu thực sự với các chiến binh. Và có vẻ như họ thực sự đang mạo hiểm mạng sống của mình vì an ninh của các quốc gia này”.
Phương tây cảnh giác với việc bán vũ khí cho một số chế độ nhất định và Nga không có hạn chế nào về việc này. Hãy nhìn vào Sudan, nơi đã xuất hiện bằng chứng cho thấy, Wagner đang trang bị tên lửa cho quân nổi dậy trong một cuộc xung đột đẫm máu chống lại chế độ quân sự cầm quyền.
Các thỏa thuận vũ khí với Nga được ký kết trên cơ sở “bách phát bách trúng”. Đối với các nước châu Phi, đây là cơ hội để nhận được các thiết bị quân sự mà không cần ưu ái với Mỹ và châu Âu, đồng thời giúp Nga tiến hành các hoạt động quân sự ở Ukraina.
Các tài liệu tình báo bị rò rỉ của Hoa Kỳ cáo buộc rằng, tổng thống lâm thời Malian Assimi Goita có liên quan đến nỗ lực mua vũ khí từ Thổ Nhĩ Kỳ vì lợi ích của Wagner.
Câu trả lời cho câu hỏi làm thế nào để làm thất bại các kế hoạch của Nga đối với châu Phi rất đơn giản. Phương tây cần hợp tác với Liên Hợp Quốc, Liên minh châu Phi và chính quyền các địa phương để trở thành đối tác tin cậy không chỉ trong cuộc chiến chống các phần tử chủ chiến mà còn đảm bảo ổn định và an ninh lâu dài.
Mỹ cũng sẽ phải tự nhìn lại mình và tự hỏi, tại sao mình thất bại? Nhưng một chiến lược chủ yếu nhằm vào Wagner hoàn toàn không phải là một chiến lược.
Lechner tin rằng, nếu Wagner bị đẩy ra khỏi Cộng hòa Trung Phi càng sớm càng tốt bằng bất cứ giá nào, thì “hậu quả đối với an ninh của dân thường có thể rất thảm khốc”. “Tốt hơn là đề xuất một cái gì đó tốt hơn để thay thế nó”, ông nói.
Nếu phương tây muốn đẩy Nga ra khỏi châu Phi, họ phải chấm dứt sự đau khổ của người dân châu Phi do các cuộc xung đột gây ra. Moscow đang tính, kể cả thông qua Prigozhin, để đưa các đối tác lâu năm trở lại một số loại Hiệp ước Warsaw mới về thương mại. Đây là hy vọng duy nhất của Putin để duy trì quyền lực trong bối cảnh bị trừng phạt.
Nga có vô số đối tác khả dĩ – đặc biệt là giữa các quốc gia, nơi nhà nước không thể duy trì trật tự và nơi cộng đồng quốc tế đã hứa hẹn rất nhiều nhưng làm được gì. Một ví dụ điển hình về điều này là Haiti.
Theo thông tin rò rỉ từ tình báo của Mỹ, Prigozhin dự định đề nghị hỗ trợ chính phủ Haiti trong cuộc chiến chống lại các băng đảng đã chiếm giữ một phần đất nước. Và tất cả là do các đối tác truyền thống của quốc đảo – Pháp, Hoa Kỳ và Canada – không thể giúp Port-au-Prince khôi phục trật tự.
Bạo lực đang diễn ra ở Yemen, Sudan và Libya là một cơ hội khác để Nga chờ đợi người chiến thắng và tạo ảnh hưởng. Và có những dấu hiệu cho thấy Wagner có kế hoạch kích động tình trạng bất ổn ở các quốc gia khác – ví dụ như ở Côte d’Ivoire – để sau đó can thiệp và đưa ra các giải pháp an ninh.
Đây chẳng qua là chủ nghĩa thực dân dưới chiêu bài viện trợ song phương. Trung Quốc đã mài giũa chiến lược này với Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Nhưng chỉ khi Bắc Kinh tìm cách đẩy các nước đang phát triển vào cảnh nô lệ nợ nần, thì Nga mới buộc họ phải phó mặc an ninh nội bộ cho các nhóm bán quân sự không quan tâm đến nhân quyền.
Justin Ling là một nhà báo tự do có trụ sở tại Montreal. Tác giả của blog Substack có tên là Bug-eyes and Shameless
