Trong vài thế kỷ qua, các triết gia đã đặt câu hỏi về ‘ý chí tự do’ cho chính họ (trước thời điểm đó, sự khác biệt giữa triết học và khoa học tự nhiên ít rõ ràng hơn). Tuy nhiên, trong những năm gần đây, các nhà khoa học đã bắt đầu điều tra về ý chí tự do, như họ hiểu về nó.
Đã có một số thí nghiệm giải thích, ý chí tự do không tồn tại. Tổng quát hơn, một số nhà khoa học đã coi sự thành công của khoa học trong việc giải thích hành vi của con người là bằng chứng – chống lại sự tồn tại của ý chí tự do.
Phần lớn, các nhà triết học ‘không mấy ấn tượng’ vì loại ý chí tự do mà các nhà khoa học thường phủ nhận. Ý chí tự do từng là chủ đề của cuộc tranh luận triết học.
Không triết gia nào tin rằng, nếu ý chí tự do là có thật, thì hành vi của con người là không thể đoán trước. Phần lớn trong số họ tin rằng, ý chí tự do bao gồm một số loại sức mạnh để hướng dẫn hành vi của một người dưới ánh sáng của lý trí. Họ mong đợi sức mạnh này có thể giải thích được bằng thuật ngữ khoa học: Sản phẩm của bộ não phức tạp như của chúng ta và không có gì siêu nhiên hay ma quái.
Ngược lại với các nhà khoa học, hầu hết các triết gia thậm chí không tin rằng, ý chí tự do đòi hỏi thuyết bất định (ý tưởng cho rằng – không phải tất cả các sự kiện đều được xác định hoàn toàn bởi một nguyên nhân có trước) trong quy luật tự nhiên hoặc trong bộ não của chúng ta.
Đáp lại những lời chỉ trích triết học về công việc của họ, các nhà khoa học đôi khi trả lời rằng, quan niệm của triết gia về ý chí tự do không phải là vấn đề quan trọng: Đó là quan niệm bình thường. Họ quan tâm đến những gì mọi người trên đường phố tin tưởng: Xét cho cùng, chính những người bình thường, chẳng hạn, ngồi trong bồi thẩm đoàn trong các phiên tòa hình sự.
Phản ứng này cũng không gây ấn tượng với các nhà triết học, bởi vì các nhà khoa học thường không bận tâm đến việc thu thập dữ liệu về những gì người bình thường tin tưởng, trong khi các nhà triết học ngày càng chỉ nghiên cứu chủ đề này. Trong khoảng một năm trở lại đây, chúng ta đã không ít lần được chứng kiến cảnh tượng kỳ lạ khi các nhà khoa học khăng khăng rằng, họ biết người bình thường nghĩ gì mà không cần kiểm tra, trong khi các triết gia viện dẫn dữ liệu!
Bởi vì các nhà khoa học không ‘điều tra’ ý chí tự do – cái mà các nhà triết học muốn nói, nên các nhà triết học đã không hoan nghênh những đóng góp của họ.
Tuy nhiên, gần đây, các nhà khoa học đã chuyển sự chú ý của họ sang một chủ đề mới: Không phải sự tồn tại của ý chí tự do, mà là tác động của việc phủ nhận sự tồn tại của ý chí tự do. Nghiên cứu này được xây dựng dựa trên công trình trước đó của Kathleen Vohs và Jonathan Schooler, và Roy Baumeister (và cộng sự).
Trong các nghiên cứu trước đó, người ta phát hiện ra rằng, việc đưa cho người tham gia những đoạn văn phủ nhận sự tồn tại của ý chí tự do – dẫn đến gian lận nhiều hơn trong bài kiểm tra tiếp theo và hành vi kém hữu ích hơn – so với những người tham gia đọc những đoạn văn trung lập. Nhưng có một vấn đề tiềm ẩn với các nghiên cứu.
Đoạn văn được sử dụng (của nhà khoa học đoạt giải Nobel, Francis Crick) không chỉ đơn thuần phủ nhận sự tồn tại của ý chí tự do, mà còn chế nhạo ý tưởng này. Hầu hết mọi người tin vào ý chí tự do – vì vậy có thể việc những quan niệm ấp ủ của một người bị chế giễu – đã gây ra hành vi được quan sát, hơn là sự phủ nhận bản thân ý chí tự do.
Trong nghiên cứu gần đây của Rigoni và các đồng nghiệp, những đoạn văn bản mà những người tham gia đọc đã tránh được những vấn đề này. Thay vì chế nhạo ý chí tự do, các đoạn văn khẳng định rằng, ‘thuyết quyết định’ là đúng và do đó mọi hành động đều được quyết định (đối chứng có những đoạn trung lập để đọc). Sau đó, niềm tin vào ý chí tự do được đo lường và những người tham gia đã thực hiện một số nhiệm vụ.
Nhiệm vụ quan trọng nhất trong số này là nhiệm vụ quyết định tự do: Các đối tượng nhìn thấy một quả bóng lăn xuống dốc và được hướng dẫn dừng nó lại (bằng cách nhấn một nút) trong một số thử nghiệm.
Những người nhận được những đoạn trong thuyết định mệnh tuyên bố niềm tin ít mạnh mẽ hơn vào ý chí tự do. Họ cũng ít bấm nút dừng bóng hơn. Họ cũng ít có khả năng đánh giá rằng, những quyết định sớm được đưa ra để nhấn nút là kết quả của sự lựa chọn của họ.
Rigoni và các đồng nghiệp gợi ý rằng, thao tác tự do ý chí của họ có liên quan nhân quả đến sự khác biệt trong cách nhấn nút. Những đối tượng có niềm tin vào ý chí tự do ở mức độ thấp hơn sẽ ít có khả năng nỗ lực hơn để nhấn nút.
Có bằng chứng độc lập cho thấy, các hành vi quyết định và bắt đầu hành động của tinh thần là cần nỗ lực. Vì vậy, đề nghị không phải là vô lý. Tuy nhiên, chúng tôi muốn lưu ý hai điểm.
Đầu tiên là mặc dù các đoạn được sử dụng là một cải tiến so với những nỗ lực trước đó, nhưng chúng tôi vẫn không biết liệu việc phủ nhận ý chí tự do có gây ra các tác động hành vi hay không.
Mặc dù vẫn chưa rõ liệu mọi người có tin rằng những hành động được xác định là không tự do hay không, nhưng có vẻ như những người bình thường có một lý thuyết quyết định về ý chí tự do (cuộc tranh luận là về cách những người bình thường đánh giá các hành động cá nhân, không phải về lý thuyết của họ).
Có thể việc từ chối một yêu sách ấp ủ đã tạo ra hiệu ứng, thay vì bất cứ điều gì cụ thể đối với ý chí tự do.
Điểm thứ 2 mang tính triết lý hơn. Hãy nhớ lại rằng nhiều triết gia tin rằng, ý chí tự do là sức mạnh để đáp ứng các lý do. Thí nghiệm thực sự chỉ ra loại điểm mà các nhà triết học này nhắm đến.
Hành động của chúng ta hoàn toàn có thể được gây ra và quyết định bởi các sự kiện xảy ra trước chính sự tồn tại của chúng ta, nhưng không phải tất cả các nguyên nhân đều giống nhau. Không phải quy luật tự nhiên khiến những người tham gia này kết luận rằng, việc ngăn chặn phản ứng của họ là không đáng, mà chính là niềm tin của họ.
Thí nghiệm có thể đã cung cấp dữ liệu cho thấy, ý chí tự do không phù hợp với thuyết quyết định, nhưng đồng thời nó cũng cung cấp bằng chứng ủng hộ lý thuyết triết học rằng, điều quan trọng đối với ý chí tự do là phản ứng của chúng ta đối với các niềm tin, chứ không phải cấu trúc nhân quả của vũ trụ.
Neil Levy: Trưởng khoa đạo đức thần kinh, Viện khoa học thần kinh và sức khỏe tâm thần Florey
