Không nơi nào trên Trái đất hiện tượng nóng lên toàn cầu diễn ra nhanh hơn ở Bắc cực. Trong 2 thập kỷ qua, nhiệt độ ở Bắc cực đã ấm lên tới 5 độ C. Và xu hướng này đang ngày càng tăng tốc: Vùng cực đang nóng lên nhanh hơn gần 4 lần so với phần còn lại của hành tinh.
Các nhà khoa học về khí hậu dự đoán nhiệt độ trung bình ở Bắc cực sẽ tăng 2 độ mỗi năm trong thập kỷ tới.
Mặc dù biến đổi khí hậu thường diễn ra rất chậm, nhưng ở Bắc cực, những thay đổi đã có thể nhìn thấy bằng mắt thường: Chỉ riêng năm 2024, tình trạng cháy rừng và lũ lụt đã gia tăng đáng báo động.
Khí hậu đang thay đổi và vùng biển Bắc Băng Dương, trải dài từ bờ biển phía bắc Siberia đến Alaska và Greenland, đang tan băng với tốc độ chưa từng có. Lần đầu tiên trong lịch sử loài người, triển vọng về hoạt động hàng hải thương mại thường xuyên đã mở ra ở Bắc cực.
Xem thêm: Trận Chiến Ở Bắc Cực: Chỉ Mới Bắt Đầu
Những nỗ lực đi vòng quanh Á Âu chắc chắn không phải là điều mới mẻ. Vào năm 1728, gần 3 thế kỷ trước, Vitus Bering, trong khi thám hiểm vùng biển phía bắc, đã phát hiện ra eo biển giữa Alaska và Siberia, kể từ đó eo biển này được đặt theo tên ông.
Tuy nhiên, phải đến những năm 1870, Tuyến đường biển phía Bắc dọc theo bờ biển Bắc cực của Nga mới được các nhà thám hiểm khám phá đầy đủ. Chỉ đến năm 2013, một tàu buôn mới thực hiện toàn bộ hành trình từ châu Âu đến châu Á lần đầu tiên – với sự hỗ trợ của tàu phá băng.
Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, vùng biển Bắc cực đã trở nên dễ tiếp cận hơn nhiều. Kết quả là, địa chính trị bắt đầu xâm nhập vào khu vực. Chúng tôi đã mô tả xu hướng này trong cuốn sách có tên là “Địa chính trị hàng hải Á-Âu”.
Hãy bắt đầu với thực tế là rủi ro kinh tế đang cao hơn bao giờ hết. Bắc cực là một kho tài nguyên khoáng sản khổng lồ, hầu như chưa được khai thác, có vai trò quan trọng đối với sự cạnh tranh của thế kỷ 21. Khu vực này nắm giữ khoảng 1/4 trữ lượng dầu khí chưa được khai thác của thế giới, cũng như 150 mỏ kim loại đất hiếm có giá trị ước tính 1 nghìn tỷ đô la. Bạch kim, niken và các kim loại quý hiếm khác chôn dưới đáy đại dương có vai trò quan trọng đối với các ngành công nghiệp công nghệ cao – và do đó đối với các quốc gia và công ty muốn duy trì vị thế công nghiệp của mình.
Bắc Băng Dương lớn hơn Hoa Kỳ khoảng 1,5 lần nhưng tương đối nông, thích hợp để khai thác nếu điều kiện khí hậu cho phép. Ngoài khoáng sản, Bắc cực còn là nơi sinh sống của 240 loài cá với số lượng lớn.
Xem thêm: Mỹ đã mất Bắc Cực như thế nào?
Lợi ích quân sự và chính trị cũng cao như lợi ích kinh tế: Hệ thống quốc tế ngày càng chia rẽ thành các phe đối lập, và Bắc cực đang trở thành một vấn đề gây tranh cãi. Do giá trị địa lý của mình, Bắc Băng Dương là khu vực có tầm quan trọng đặc biệt và là vùng xung đột tự nhiên. Tuyến đường ngắn nhất giữa Hoa Kỳ và Nga đi qua Bắc cực, và sự gần gũi này về mặt logic khiến vùng biển phía bắc trở thành đấu trường cạnh tranh trong thời đại hạt nhân hiện nay.
Chính thực tế địa chính trị đó khiến Greenland trở nên đặc biệt quan trọng. Không phải ngẫu nhiên mà Hoa Kỳ đã đề nghị mua lại hòn đảo này vào năm 1946, kể từ năm 1951, họ đã duy trì căn cứ lớn nhất của Bộ tư lệnh không quân chiến lược ở phía bắc hòn đảo, và tổng thống Donald Trump vẫn ám ảnh với nó cho đến ngày nay (đầu năm 2025, Trump tuyên bố muốn chiếm lấy Greenland, biên tập).
Các xung đột quốc tế hiện nay chỉ làm gia tăng sự cạnh tranh kinh tế và quân sự ở Bắc cực.
Đặc biệt, Nga đang nghiêm túc xem xét việc sửa đổi nguyên trạng liên quan đến các tuyến đường biển Bắc cực đang phát triển nhanh chóng. 53% đường bờ biển Bắc cực nằm ở Nga (để so sánh, ở Alaska thuộc Mỹ, con số này chỉ dưới 4%). Tuyến đường biển phía Bắc dọc theo bờ biển Nga đang trở nên dễ đi lại hơn so với Tuyến đường Tây Bắc Hoa Kỳ-Canada vì lục địa Á-Âu ấm lên nhanh hơn.
Quan trọng không kém, việc mở cửa Bắc Băng Dương cho thương mại và vận tải biển giúp Nga tiếp cận dễ dàng với vùng biển rộng lớn, điều Nga đã tìm kiếm trong nhiều thế kỷ – từ thời Peter Đại đế đến Vladimir Putin – nhưng chưa bao giờ đạt được hoàn toàn.
Trong những năm gần đây, Bắc cực cũng thu hút sự quan tâm sâu sắc về địa kinh tế và địa chính trị từ Trung Quốc. Quốc gia tiêu thụ năng lượng lớn nhất trên Trái đất đương nhiên bị thu hút bởi nguồn năng lượng của Bắc cực. Trung Quốc có động lực đặc biệt để giành chiến thắng trong cuộc đua phát triển Bắc cực: Nước này nhập khẩu khối lượng lớn từ Vịnh Ba Tư thông qua các tuyến vận chuyển Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương dễ bị tổn thương do Hoa Kỳ thống trị.
Khi Trung Quốc có thể tiếp cận được Bắc cực, vấn đề về các điểm nghẽn và nút thắt như eo biển Malacca, nơi Hoa Kỳ có thể đóng cửa nếu cần thiết, sẽ được giải quyết. Cuối cùng, nó sẽ mở rộng lợi thế quan trọng của Bắc Kinh về tài nguyên thiên nhiên và khiến Washington càng khó cạnh tranh thành công hơn. Một lợi thế địa chính trị khác là mối quan hệ hữu nghị giữa Bắc Kinh với Nga, một thế lực hùng mạnh ở Bắc cực.
Các trò chơi kinh tế và quân sự toàn cầu định hình sự cạnh tranh địa chính trị ngày nay ở Bắc cực bắt đầu từ quy mô nhỏ. Vào tháng 8 năm 2007, Nga đã cắm một lá cờ titan dưới đáy biển Bắc cực. Kể từ đó, Moscow đã âm thầm tuyên bố chủ quyền đối với hơn 50% diện tích đáy Bắc Băng Dương.
Hai thập kỷ trước, khi Vladimir Putin lên nắm quyền, Nga đã bắt đầu xây dựng lại các căn cứ quân sự thời Chiến tranh lạnh ở miền Bắc và bắt đầu chế tạo tàu phá băng. Ngày nay, nước này có hơn 40 căn cứ – nhiều hơn gần 1/3 so với các cường quốc NATO chính ở vùng cực, bao gồm Phần Lan, Canada và Hoa Kỳ.
Về mặt kinh tế, Nga cũng đi tiên phong trong phát triển năng lượng dọc theo bờ biển Bắc cực, phần lớn là nhờ sự giúp đỡ của Trung Quốc.
Ban đầu, Nga có kế hoạch thu hút các công ty đa quốc gia phương Tây như Exxon, Shell và British Petroleum nhờ công nghệ khoan Bắc cực vượt trội của họ. Tuy nhiên, các công ty phương Tây đã sớm rút lui vì lý do kinh tế và vì lệnh trừng phạt nhằm đáp trả chiến dịch đặc biệt của Nga ở Crimea năm 2014.
Năm 2013, Nga đã khởi động một dự án quy mô lớn, Yamal LNG, trên bờ biển Bắc cực, trị giá 27 tỷ đô la, trong đó Tập đoàn dầu khí quốc gia Trung Quốc (CNPC) trở thành một trong những cổ đông nắm giữ 20% cổ phần. Năm 2017, việc xây dựng giai đoạn đầu tiên của Yamal LNG đã hoàn thành.
Năm 2018, Nga cũng khởi động một dự án khác tại Bán đảo Gydan lân cận, Bắc cực II, một lần nữa có sự tham gia của Trung Quốc. Để đổi lấy vốn và thiết bị được cung cấp, Trung Quốc hiện nhận dầu của Nga từ các dự án cụ thể thông qua Tuyến đường biển phía Bắc – và bất hợp pháp.
Cơ chế kinh tế – nguồn tài nguyên khổng lồ của Nga kết hợp với sự phát triển kinh tế của châu Á – đã thúc đẩy sự phát triển của các tuyến đường biển Bắc cực trong 15 năm đầu của thế kỷ 21. Tuy nhiên, chất xúc tác thực sự cho địa chính trị hàng hải nghiêm trọng ở Bắc cực chính là những thời điểm quan trọng – những giai đoạn thay đổi cấu trúc ngắn và đột ngột, bao gồm cả xung đột.
Một trong những bước ngoặt như vậy là các lệnh trừng phạt của phương Tây sau khi Nga sáp nhập Crimea, nhưng thậm chí quan trọng hơn trong vấn đề này là hoạt động đặc biệt của Nga tại Ukraine vào ngày 24 tháng 2 năm 2022 (Nga tấn công Ukraine, biên tập). Nó đã dẫn đến một loạt các thay đổi lớn về địa kinh tế và địa chính trị làm tăng cường địa chính trị hàng hải.
Biến đổi khí hậu, như đã lưu ý ở trên, là một trong những yếu tố cơ bản làm gia tăng rủi ro của xung đột địa chính trị: Khi biển ngày càng rộng mở, các cơ hội kinh tế và quân sự-chính trị trở nên thực tế hơn.
Tuy nhiên, phản ứng quyết liệt của phương Tây trước hành động xâm lược của Nga đã thổi luồng sinh khí mới vào sự cạnh tranh địa chính trị. Điều quan trọng nhất là Phần Lan đã gia nhập NATO (tháng 4 năm 2023), tiếp theo là Thụy Điển (tháng 3 năm 2024). Nhờ đó, 7 trong 8 quốc gia Bắc cực đã trở thành thành viên của NATO. Chỉ còn Nga là nước nằm ngoài liên minh, với đường bờ biển Bắc cực dài nhất và những lá bài kinh tế mạnh nhất.
Không có gì ngạc nhiên khi Nga đã có biện pháp đối phó với tình hình địa chính trị mới do cuộc xung đột ở Ukraine tạo ra. Bản thân Putin đã gọi việc phát triển Bắc cực là “ưu tiên không thể chối cãi” đối với Nga do tầm quan trọng chiến lược và tiềm năng kinh tế của nơi này.
Để có được chỗ đứng vững chắc ở một khu vực có tầm quan trọng sống còn, Moscow đã tăng cường các hành động khiêu khích ở cả Bắc cực và Biển Baltic. Nước này cũng đã hợp tác với Trung Quốc để gây sức ép lên NATO và Hoa Kỳ.
Năm 2023, tàu hải quân Nga và Trung Quốc đã tiến hành tuần tra chung gần Alaska. Vào tháng 7 năm 2024, máy bay ném bom của Nga và Trung Quốc bắt đầu “thăm dò” vùng nhận dạng phòng không của Hoa Kỳ trên Biển Bering, cách bờ biển Alaska 250 km. Cuối cùng, vào tháng 10 năm 2024, lực lượng bảo vệ bờ biển Nga và Trung Quốc đã tiến hành tuần tra chung lần đầu tiên ở vùng biển Bắc cực.
Tất nhiên, Hoa Kỳ không thể không đáp trả các hành động khiêu khích của Nga và Trung Quốc ở Bắc cực. Vào năm 2013, sau chuyến đi đầu tiên của tàu phá băng Tuyết Long (Ice Dragon) của Trung Quốc dọc theo Tuyến đường biển phía Bắc và việc khởi động dự án LNG Yamal của Nga, chính quyền Obama đã xây dựng chiến lược Bắc cực của Hoa Kỳ.
Năm 2014, Washington đã áp đặt các biện pháp kiểm soát đối với công nghệ khoan dầu nước lạnh tiên tiến của Mỹ như một yếu tố chính trong lệnh trừng phạt đối với Crimea. Vào năm 2024, Bộ quốc phòng của chính quyền Biden đã cập nhật chiến lược năm 2013 để đưa cả Nga và Trung Quốc vào danh sách các đối thủ chính trong nỗ lực hạn chế tiềm năng phát triển Bắc cực lâu dài của Moscow.
Hoa Kỳ đang trở nên táo bạo hơn trong các hành động của mình ở Bắc cực, dành nhiều sự chú ý hơn cho khu vực này với sự ủng hộ của lưỡng đảng.
Tuy nhiên, bất chấp những cử chỉ ngoại giao có tầm nhìn xa và những lo ngại đáng khen ngợi về môi trường, Hoa Kỳ vẫn không vội vàng giải quyết các vấn đề địa kinh tế đang leo thang xung quanh các tuyến đường biển ở Bắc cực.
Quan trọng nhất là Hoa Kỳ đã không xây dựng được tiềm năng phá băng và chưa bắt đầu phát triển năng lực hải quân tương ứng để chủ động chống lại và ngăn chặn thành công sự gia tăng nhanh chóng của lực lượng Nga và Trung Quốc trên các tuyến đường biển Bắc cực.
Và cho đến gần đây, họ đã làm rất ít để hỗ trợ bạn bè của mình ở Bắc cực về mặt đầu tư cơ sở hạ tầng. Ví dụ, Hoa Kỳ thậm chí còn không có cảng nước sâu ở Bắc cực để tiếp nhận các tàu container hạng nặng. Canada chỉ có một hòn đảo duy nhất và nằm cách Vòng Bắc cực 750 km về phía nam.
Để so sánh, Nga có hơn 40 tàu phá băng, một số chạy bằng năng lượng hạt nhân và đang tích cực đóng tàu mới. Hiện tại, Hoa Kỳ không có một tàu phá băng hạng nặng hay hạng trung nào ở Bắc cực. Năng lực phá băng hiện tại của Hoa Kỳ tập trung hoàn toàn ở vùng Ngũ Đại Hồ (Great Lakes).
Hiệp ước phá băng (ICE) với Canada và Phần Lan, được ký kết tại hội nghị thượng đỉnh NATO ở Washington năm 2024, là nỗ lực đầu tiên nhằm giải quyết vấn đề này theo phương thức đa phương. Tuy nhiên, tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng năng lực phá băng của Mỹ, hậu quả của sự yếu kém đáng kinh ngạc trong ngành đóng tàu, vẫn còn đó.
Trong ván bài địa chính trị hàng hải mới ở Bắc cực, Nga và Trung Quốc nắm trong tay rất nhiều quân bài chủ.
Hình minh họa: Tàu phá băng hạt nhân Sibir của Nga. Ảnh RIA
Tác giả: Kent Calder, giám đốc Trung tâm Reischauer về nghiên cứu Đông Á, Đại học Johns Hopkins, cựu cố vấn đặc biệt cho đại sứ Hoa Kỳ tại Nhật Bản và tác giả cuốn sách ‘Địa chính trị hàng hải Á-Âu’.
