Tác giả: Christopher Pollard
Michel Foucault là một trong những nhà tư tưởng nổi tiếng nhất cuối thế kỷ 20, ông đột ngột qua đời vào năm 1984.
Sự nghiệp học thuật của Michel Foucault lên đến đỉnh điểm khi được bổ nhiệm làm “giáo sư lịch sử các hệ thống tư tưởng” vào năm 1970 tại trường đại học danh giá nhất nước Pháp – College de France.
Foucault quan tâm đến quyền lực và sự thay đổi xã hội. Đặc biệt, ông đã nghiên cứu những điều này diễn ra như thế nào, khi nước Pháp chuyển từ chế độ quân chủ sang dân chủ, thông qua cuộc cách mạng Pháp.
Foucault tin rằng, chúng ta có xu hướng đơn giản hóa quá mức, quá trình chuyển đổi này bằng cách coi nó như một sự đạt được liên tục và tất yếu về “tự do” và “lý trí”. Ông nói, điều này đã khiến chúng ta hiểu sai về cách vận hành của quyền lực trong các xã hội hiện đại.
Ví dụ, mặc dù hình thức chính phủ mới, không còn dựa vào tra tấn và treo cổ công khai như một hình phạt, nhưng nó vẫn tìm cách kiểm soát cơ thể con người – bằng cách tập trung vào tâm trí của họ.
Trong cuốn sách ‘Kỷ luật và Trừng phạt’ năm 1975, Foucault lập luận rằng, xã hội Pháp đã định hình lại hình phạt, thông qua các biện pháp “nhân đạo” mới, là “kỷ luật” và “giám sát”, được sử dụng trong các tổ chức mới như nhà tù, trại tâm thần, trường học, nơi làm việc và nhà máy.
Các thể chế này, đã tạo ra những công dân ngoan ngoãn, tuân thủ các chuẩn mực xã hội, không chỉ đơn giản là bị đe dọa trừng phạt về thể xác, mà là kết quả của hành vi của họ liên tục được hình thành, để đảm bảo họ tiếp thu đầy đủ các niềm tin và giá trị thống trị.
Theo quan điểm của Foucault, các ngành khoa học – “ngành học” mới (ví dụ, tội phạm học, tâm thần học, giáo dục) nhằm mục đích làm cho mọi “sự lệch lạc” trở nên hữu hình và do đó có thể sửa chữa được, theo cách không thể thực hiện được trong trật tự xã hội trước đây.
Foucault đã sử dụng khái niệm Panopticon (Panopticon là một khái niệm kỷ luật được hiện thực hóa, dưới hình thức một tháp quan sát trung tâm, được đặt trong một vòng tròn tại các phòng giam, biên tập) năm 1787 của triết gia người Anh Jeremy Bentham, như một phép ẩn dụ để minh họa quan điểm của mình.
Đây là một nhà tù ‘hình tròn’, được thiết kế để mỗi tù nhân có thể chịu sự giám sát của tháp canh trung tâm, được bố trí sao cho từng tù nhân, không bao giờ có thể biết, khi nào họ đang bị theo dõi.
Do đó, tù nhân luôn phải hành động như thể họ đang bị theo dõi. Foucault lập luận rằng, trong thế giới rộng lớn hơn, điều này dẫn đến những người ngoan ngoãn có thể phù hợp với kỷ luật của các nhà máy, viện tâm thần và đạo đức.
Foucault lập luận, những người mắc “bệnh tâm thần” (trước đây gọi là bệnh điên) bị kiểm soát bởi những nỗ lực không ngừng, nhằm điều chỉnh theo một “chuẩn mực” được xác định một cách khoa học .
Lịch sử tình dục tập 1 năm 1976 của Foucault lập luận rằng, thay vì nói về những hành vi lệch lạc, các nhà khoa học lại nói về những loại lệch lạc, chẳng hạn như “kẻ hư hỏng” hoặc “người đồng tính luyến ái”, những người đang có nhu cầu can thiệp y khoa.
Đừng bỏ lỡ: Karl Marx: Hiểu Tư Tưởng Của Ông Như Thế Nào?
Quyền lực và kiến thức
Foucault lập luận, kiến thức và quyền lực có mối quan hệ mật thiết với nhau. Nhiều đến mức ông đã đặt ra thuật ngữ, “sức mạnh/kiến thức” để chỉ ra rằng, cái này không tách rời khỏi cái kia.
Mọi việc thực thi quyền lực, đều phụ thuộc vào một nền tảng kiến thức hỗ trợ nó. Và những tuyên bố về kiến thức sẽ thúc đẩy lợi ích và quyền lực của một số nhóm nhất định, trong khi đẩy những nhóm khác ra ngoài lề.
Trong thực tế, điều này thường hợp pháp hóa việc ngược đãi những người khác, dưới danh nghĩa sửa chữa và giúp đỡ họ.
Điều khiến Foucault trở nên hấp dẫn đối với nhiều học giả là, ông không chỉ xem xét các lý thuyết trừu tượng về triết học hay về sự thay đổi lịch sử.
Ở đâu có quyền lực thì luôn có sự phản kháng (Foucault)
Đúng hơn là ông đã phân tích những gì thực sự được nói. Trong các tác phẩm quan trọng nhất của ông, điều này bao gồm việc phân tích văn bản, hình ảnh và các tòa nhà để lập bản đồ về các dạng kiến thức thay đổi như thế nào.
Ví dụ, Foucault lập luận, tình dục không chỉ bị ‘đàn áp’ vào thế kỷ 19. Đúng hơn, nó đã được thảo luận rộng rãi trong một tài liệu khoa học mới, nơi bệnh nhân được khuyến khích nói về trải nghiệm tình dục trong môi trường lâm sàng.
Đừng bỏ lỡ: Chủ Nghĩa Hậu Hiện Đại Là Gì?
Với sự bùng nổ gần đây của camera giám sát, cũng như vai trò của “dữ liệu lớn”, giờ đây chúng ta đã thực sự bước vào xã hội giám sát. Những hiểu biết sâu sắc của Foucault về chủ đề này, tiếp tục được các học giả về khoa học xã hội và nhân văn khám phá.
Foucault cũng có ảnh hưởng đáng kể đến công việc đương đại về tình dục và giới tính, nghiên cứu xã hội học của các tổ chức sức khỏe tâm thần và ngành y tế; và trong lịch sử, chính trị, nghiên cứu văn hóa, và nhiều lĩnh vực khác.
Một đặc điểm quan trọng trong lý thuyết của Foucault là, ở đâu có quyền lực thì luôn có sự phản kháng.
Vì vậy, luôn có những “địa điểm phản kháng”: Những không gian hứa hẹn về việc tái cấu trúc các mối quan hệ quyền lực, theo cách có thể khắc phục các thể chế và thực tiễn áp bức.
Ví dụ, đồng tính luyến ái trong lịch sử đã được giải thích lại như một “tội lỗi”, một “bệnh lý” và bây giờ là “tình dục” hợp pháp, cho thấy sự thay đổi có thể xảy ra như thế nào.
Nhưng chỉ thông qua sự hiểu biết sâu sắc hơn về nguồn gốc và cấu trúc của trật tự xã hội hiện tại, chúng ta mới có thể nắm bắt những khả năng thay đổi xã hội trong tương lai.
Christopher Pollard, giảng viên triết học và xã hội học, Đại học Deakin
