Thoạt nhìn, nền kinh tế toàn cầu có vẻ rất kiên cường. Nước Mỹ đang phát triển mạnh ngay cả khi cuộc chiến thương mại với Trung Quốc leo thang. Đức đang vượt qua tình trạng mất nguồn cung cấp khí đốt của Nga mà không phải gánh chịu thảm họa kinh tế.
Một cuộc chiến ở Trung Đông không gây ra cú sốc dầu mỏ. Lực lượng Houthi bắn tên lửa vào các tàu có liên quan đến Israel ít ảnh hưởng đến lưu chuyển hàng hóa toàn cầu. Tỷ trọng thương mại trong GDP toàn cầu đang phục hồi sau đại dịch Covid-19 và được dự báo sẽ đạt mức tăng trưởng lành mạnh trong năm nay.
Tuy nhiên, nhìn sâu hơn ‘sự mong manh’ đang dần xuất hiện. Trật tự chi phối nền kinh tế thế giới sau Thế chiến thứ 2 đang thay đổi. Một số lượng đáng báo động các yếu tố kích hoạt có thể dẫn đến tình trạng hỗn loạn, trong đó vũ lực là lý lẽ tốt nhất và các cường quốc lại phải dùng đến chiến tranh để giải quyết xung đột.
Ngay cả khi xung đột không bao giờ leo thang thì hậu quả kinh tế của việc vi phạm các chuẩn mực có thể nghiêm trọng.
Sự sụp đổ của trật tự cũ hiện rõ ở khắp mọi nơi. Các biện pháp trừng phạt được sử dụng thường xuyên hơn 4 lần so với những năm 1990. Mỹ gần đây đã áp đặt các hạn chế “thứ cấp” đối với các tổ chức hỗ trợ quân đội Nga.
Đang có một cuộc chiến trợ cấp – các quốc gia đang cố gắng sao chép sự hỗ trợ to lớn của chính phủ cho hoạt động sản xuất thân thiện với môi trường như ở Trung Quốc và Hoa Kỳ. Trong khi đồng đô la vẫn là đồng tiền thống trị và các nền kinh tế mới nổi cho thấy khả năng phục hồi vững chắc – thì dòng vốn toàn cầu đang bắt đầu phân mảnh.
Các thể chế bảo vệ hệ thống cũ đã biến mất hoặc đang bị mất uy tính. Tổ chức thương mại thế giới (WTO) sẽ tròn 30 tuổi vào năm 2025, nhưng do sự ‘lơ là’ của Mỹ nên tổ chức này đã gần như thất bại trong 5 năm vừa qua.
IMF đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng về hình ảnh, bị kẹt giữa ‘chủ nghĩa xanh’ và đảm bảo ổn định tài chính. Hội đồng bảo an Liên Hợp Quốc bị tê liệt, các tòa án siêu quốc gia như ICC (Tòa án hình sự quốc tế) ngày càng trở thành vũ khí của các bên tham chiến.
Tháng trước, các chính trị gia Hoa Kỳ, bao gồm cả lãnh đạo Đảng Cộng hòa tại Thượng viện Mitch McConnell, đã đe dọa Tòa án hình sự quốc tế – sẽ bị trừng phạt nếu cơ quan này ban hành lệnh bắt giữ các nhà lãnh đạo Israel sau cáo buộc diệt chủng của Nam Phi đối với người Palestine ở Gaza do Israel gây ra.
Sự phân mảnh và suy thoái vẫn để lại dấu ấn tiềm ẩn trong nền kinh tế toàn cầu. Thật không may, lịch sử cho thấy những sự sụp đổ sâu hơn và hỗn loạn hơn là có thể xảy ra một cách đột ngột khi cuộc suy thoái bắt đầu.
Chiến tranh thế giới thứ nhất đã kết thúc thời kỳ hoàng kim của toàn cầu hóa mà nhiều người vào thời điểm đó tin rằng sẽ kéo dài mãi mãi. Vào đầu những năm 1930, sau khi bắt đầu cuộc Đại suy thoái (1929-1933, biên tập) và sự ra đời của Đạo luật thuế quan Smoot-Hawley, hàng nhập khẩu của Mỹ đã giảm 40% chỉ sau hai năm. Vào tháng 8 năm 1971, Richard Nixon đột ngột đình chỉ việc chuyển đổi đô la thành vàng, và chỉ 19 tháng sau, hệ thống tỷ giá hối đoái cố định Bretton Woods sụp đổ.
Ngày nay, sự suy giảm như vậy dường như hoàn toàn có thể xảy ra. Việc Donald Trump trở lại Nhà Trắng với thế giới quan “mạnh mẽ” sẽ tiếp tục làm suy yếu các thể chế và chuẩn mực quốc tế do Mỹ chi phối.
Ngoài ra, những lo ngại về làn sóng hàng nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc có thể đẩy nhanh quá trình này. Một cuộc đối đầu công khai giữa Mỹ và Trung Quốc về vấn đề Đài Loan, hay giữa phương Tây và Nga có thể dẫn tới sự sụp đổ khủng khiếp.
Trong nhiều kịch bản, tổn thất sẽ lớn hơn nhiều so với suy nghĩ của nhiều người. Hiện nay việc chỉ trích toàn cầu hóa không được kiểm soát là nguyên nhân gây ra bất bình đẳng, khủng hoảng tài chính toàn cầu và thiếu quan tâm đến biến đổi khí hậu toàn cầu.
Xem thêm: “Trật Tự Thế Giới Mới”?
Nhưng những thành tựu của những năm 1990 và 2000 – đỉnh cao của chủ nghĩa tư bản tự do – là chưa từng có trong lịch sử. Ở Trung Quốc, hàng trăm triệu người đã thoát nghèo nhờ hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu.
Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh trên toàn thế giới thấp hơn một nửa so với năm 1990. Tỷ lệ dân số thế giới thiệt mạng do xung đột giữa các quốc gia đạt mức thấp sau chiến tranh là 0,0002% vào năm 2005, trong khi cao hơn gần 40 lần năm vào năm 1972.
Nghiên cứu gần đây cho thấy, kỷ nguyên “Đồng thuận Washington” mà các nhà lãnh đạo các nước trên thế giới ngày nay muốn thay thế – là cơ hội để các nước nghèo tận hưởng tốc độ tăng trưởng bắt kịp và thu hẹp khoảng cách với thế giới giàu có.
Sự suy thoái của trật tự thế giới hiện tại có nguy cơ làm chậm tiến trình này và thậm chí đảo ngược nó. Các quy tắc một khi bị phá vỡ khó có thể được thay thế bằng những quy tắc mới.
Thay vào đó, các vấn đề thế giới sẽ rơi vào tình trạng vô chính phủ tự nhiên, dẫn đến nạn cướp bóc và bạo lực. Nếu không có niềm tin và khuôn khổ thể chế hợp tác, các quốc gia sẽ gặp khó khăn hơn trong việc giải quyết các vấn đề hiện tại, từ ngăn chặn cuộc chạy đua vũ trang về trí tuệ nhân tạo đến hợp tác trong không gian.
Các vấn đề sẽ được giải quyết bởi các câu lạc bộ của các quốc gia có cùng chí hướng. Điều này có thể hiệu quả, nhưng thường là do sự ép buộc và oán giận, như với thuế quan carbon của Châu Âu và mối thù giữa Trung Quốc với IMF. Khi sự hợp tác nhường chỗ cho sự ép buộc, các quốc gia có ít lý do hơn để duy trì hòa bình.
Trong con mắt của Đảng Cộng sản Trung Quốc, Vladimir Putin và những người hoài nghi khác, một hệ thống sống theo nguyên tắc “có sức thì không cần trí thông minh” sẽ không có gì mới.
Họ xem trật tự tự do không phải là hiện thân của những lý tưởng cao đẹp mà là biểu hiện của sức mạnh thô sơ của Mỹ – sức mạnh hiện đang suy giảm tương đối.
Xem thêm: Gaza Là Thách Thức Lớn Nhất Của Chủ Nghĩa Tự Do
Trật tự thế giới đang thay đổi dần dần
Đúng là hệ thống được tạo ra sau Thế chiến 2 đã tạo ra một liên minh theo chủ nghĩa tự do và vì lợi ích chiến lược của Mỹ. Tuy nhiên, chủ nghĩa và trật tự tự do cũng đã mang lại những lợi ích to lớn cho phần còn lại của thế giới.
Mặc dù vậy, các nước nghèo đã phải chịu đựng sự thất bại của IMF trong việc giải quyết cuộc khủng hoảng nợ công sau đại dịch Covid-19.
Các quốc gia có thu nhập trung bình như Ấn Độ và Indonesia hy vọng đạt được sự giàu có thông qua thương mại – nhờ việc tận dụng các cơ hội do sự phân mảnh của trật tự cũ tạo ra, nhưng cuối cùng sẽ dựa vào nền kinh tế toàn cầu để duy trì sự hội nhập và có thể dự đoán được.
Và phần lớn thế giới phát triển, đặc biệt là các nền kinh tế như Anh và Hàn Quốc, phụ thuộc hoàn toàn vào thương mại để đạt được sự thịnh vượng kinh tế. Có vẻ như, với sự hỗ trợ từ tốc độ tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Mỹ, nền kinh tế toàn cầu có thể vượt qua bất cứ điều gì.
Nhưng điều đó không còn đúng nữa!
Ảnh minh họa: Chủ tịch Tập, Modi và Putin. Nguồn ảnh: AP qua the Guardian
