Cái chết của tổng thống Ebrahim Raisi trong vụ tai nạn trực thăng ngày 19 tháng 5 năm 2024, đã đảo lộn tình hình chính trị ở Iran.
Bộ trưởng nội vụ Iran Ahmed Vahidi thông báo, họ chỉ nhận đơn đăng ký của 80 ứng cử viên đáp ứng các điều kiện cần thiết, điều này đặt ra câu hỏi về cơ chế bầu cử tổng thống Iran, điều kiện ứng cử và tỷ lệ trúng cử – số phiếu cần thiết để giành chiến thắng.
Cơ chế bầu cử của Iran như thế nào – cách kiểm tra hồ sơ của các ứng cử viên trong Hội đồng giám hộ và các tiêu chuẩn của nó.
Hiến pháp Iran nói gì về cơ chế bầu cử tổng thống?
Chương 7 của Hiến pháp Iran, mang tên “Quyền hành pháp”, được xem là khuôn khổ cơ bản để thực hiện tất cả các giai đoạn cần thiết cho việc tổ chức cuộc bầu cử tổng thống, bắt đầu 3 tháng trước khi kết thúc nhiệm kỳ tổng thống 4 năm, với tổng thống tiếp theo, được bầu một tháng trước khi kết thúc nhiệm kỳ của tổng thống hiện tại.
Điều 113 của Hiến pháp quy định rằng “tổng thống cộng hòa là cơ quan chính thức cao nhất sau chức vụ lãnh đạo tối cao (người hướng dẫn), và tổng thống chịu trách nhiệm thi hành Hiến pháp, đồng thời là người đứng đầu cơ quan hành pháp, ngoại trừ trong các lĩnh vực liên quan đến chức danh lãnh đạo tối cao”.
Điều 114 của Hiến pháp Iran quy định rằng “tổng thống nước cộng hòa do nhân dân trực tiếp bầu ra trong thời hạn 4 năm và không được giữ chức vụ quá hai nhiệm kỳ liên tiếp”.
Một ứng cử viên cho chức tổng thống ở Iran phải vượt qua 5 giai đoạn cơ bản: Đầu tiên là nộp giấy tờ chính thức, sau đó Hội đồng giám hộ sẽ phê duyệt tư cách của ứng cử viên và đạt được ít nhất khoảng 1/2 số phiếu bầu của cử tri, sau đó chức vụ tổng thống sẽ được lãnh tụ tối cao phê chuẩn, tiếp theo là chuẩn bị cho lễ nhậm chức và tuyên thệ dưới ‘mái vòm’ của Quốc hội.
Lịch trình bầu cử tổng thống sớm như thế nào?
Iran trước đó đã quyết định tổ chức cuộc bầu cử tổng thống lần thứ 14 vào tháng 6 năm 2025, sau khi kết thúc nhiệm kỳ 4 năm của chính phủ thứ 13, nhưng nước này buộc phải tổ chức bầu cử sớm theo Điều 131 của Hiến pháp cộng hòa Hồi giáo. Sau cái chết của tổng thống Ebrahim Raisi, do đó thời gian biểu cho các cuộc bầu cử sớm như sau:
– Thời gian đề cử là từ ngày 30 tháng 5 đến ngày 3 tháng 6 năm 2024.
– Nghiên cứu điều kiện của ứng cử viên từ ngày 4 đến ngày 10 tháng 6 năm 2024.
– Công bố danh sách đủ điều kiện tham gia tranh cử vào ngày 11 tháng 6 năm 2024.
– Các chiến dịch bầu cử từ ngày 12 đến ngày 26 tháng 6 năm 2024.
Nếu không có ứng cử viên nào giành được đa số phiếu bầu, cuộc bầu cử vòng hai sẽ được tổ chức vào thứ 6 (ngày 5 tháng 7 năm 2024) theo Điều 13 của Luật bầu cử tổng thống của Iran (nhiều phiếu bầu hơn sẽ thắng cử).
Ứng viên phải đáp ứng những điều kiện gì?
Dựa trên Điều 35 của Luật bầu cử tổng thống, các ứng cử viên phải đáp ứng các điều kiện chung sau đây để tham gia cuộc đua tổng thống trong thời gian đăng ký:
– Ứng cử viên phải là một học giả tôn giáo hoặc chính trị.
– Là người gốc Iran.
– Có quyền công dân của Cộng hòa Hồi giáo Iran.
– Ứng viên phải có một số phẩm chất như “người quản lý và quản trị”, ứng xử tốt, trung thực và sùng đạo, cũng như niềm tin vào nền tảng của Cộng hòa Hồi giáo Iran và học thuyết chính thức của đất nước.
Ngoài ra, vào năm 2017, Hội đồng giám hộ Iran đã thông qua một quyết định bao gồm các điều kiện đặc biệt để tranh cử tổng thống:
– Độ tuổi của ứng cử viên tranh cử tổng thống không được dưới 40 tuổi và không quá 75 tuổi.
– Có ít nhất bằng thạc sĩ hoặc tương đương.
– Ứng viên phải có ít nhất 4 năm đảm nhiệm các chức vụ quan trọng, bao gồm trợ lý người đứng đầu ba cơ quan (hành pháp, tư pháp và lập pháp), thành viên Hội đồng an ninh quốc gia tối cao và thành viên Hội đồng các vấn đề cấp thiết (Expediency Discernment Council of the System).
– Người đứng đầu các chủng viện (học viện đào tạo về Hồi giáo), tổ chức và cơ quan chính phủ, và khu vực tư nhân ở cấp quốc gia, chỉ huy quân sự với cấp bậc thiếu tướng, hiệu trưởng Đại học Hồi giáo Azad, thống đốc và thị trưởng của các thành phố có dân số trên 2 triệu người cũng có thể được đề cử.
– Ứng viên không có tiền án tiền sự, không bị tước quyền xã hội, không bị kết án về tội phạm kinh tế, không có tiền lệ nào trong hồ sơ cho thấy rằng ửng viên đã hành động chống lại chế độ Cộng hòa Hồi giáo, không thuộc nhóm ngoài vòng pháp luật.
Xem thêm: Quyền Lực Của Tân Tổng Thống Iran Đến Mức Nào?
Cơ quan giám sát bầu cử là gì?
Bộ nội vụ và Hội đồng giám hộ hợp tác tổ chức quá trình bầu cử ở Iran và giám sát nó. Bộ nội vụ sẽ đảm nhận khâu điều hành, bắt đầu từ khâu đăng ký tên ứng cử viên, sau đó bỏ phiếu, kiểm phiếu và công bố kết quả theo Điều 119 và 131 của Hiến pháp Iran.
Về phía Hội đồng giám hộ, có trách nhiệm sàng lọc tên các ứng cử viên và đánh giá tư cách của họ cũng như giám sát quá trình bỏ phiếu và xác nhận kết quả bầu cử theo Điều 99 của Hiến pháp Iran.
Cơ chế mà Hội đồng giám hộ đánh giá tư cách hợp lệ của ứng viên là gì?
Hội đồng giám hộ có tiếng nói cuối cùng trong việc duy trì tư cách hợp lệ của các ứng cử viên và loại trừ ứng viên đã đăng ký với Bộ nội vụ theo Điều 99 của Hiến pháp Iran.
Tuy nhiên, Hội đồng đã lợi dụng Điều 98 của Hiến pháp, mang lại cho nó “quyền giải thích các điều khoản Hiến pháp với sự chấp thuận của 3/4 số thành viên” và nó được ban hành vào năm 1991.
Để phù hợp với ‘sự khuyến khích’ theo cơ chế giám sát đối với tất cả các giai đoạn của cuộc bầu cử, bao gồm cả việc kiểm tra tư cách hợp lệ của ứng cử viên, Hội đồng giám hộ có quyền loại trừ những ứng cử viên đáp ứng các điều kiện ban đầu khi đăng ký, khi thấy phù hợp để từ chối họ.
Theo đó, Hội đồng nghiên cứu quá khứ của các ứng viên theo tiêu chuẩn đã được phê duyệt và thông báo cho Bộ nội vụ trong thời gian tối đa 10 ngày kể từ ngày danh sách những cái tên được phê duyệt để bắt đầu chiến dịch tranh cử.
Các tiêu chí mà Hội đồng giám hộ tuân theo khi chấp nhận hoặc từ chối các ứng cử viên không gì khác ngoài những điều kiện mà họ phải đáp ứng khi đăng ký, bên cạnh các quy định có trong quyết định ban hành năm 2017. Tuy nhiên, Hội đồng giải thích chúng trước rồi so sánh chúng với hồ sơ của ứng cử viên để xác định mức độ đáp ứng các yêu cầu cơ bản của ứng viên.
Ví dụ, Hội đồng giám hộ đang nghiên cứu 10 tiêu chí – mong muốn kiểm soát theo điều khoản đầu tiên của điều kiện đăng ký được đề cập trong luật Iran, đó là “ứng cử viên phải là giáo sĩ hoặc chính trị gia”.
Thông tấn xã Mehr đã công bố một báo cáo về cơ chế làm việc của Hội đồng giám hộ trong việc nghiên cứu tư cách của các ứng cử viên và liệt kê 10 tiêu chí cần thiết để ứng viên đáp ứng các tiêu chí về “giáo sĩ và chính trị”, bao gồm rất nhiều phẩm chất.
Trong quá trình bỏ phiếu, Hội đồng giám hộ – gồm 12 thành viên: 6 học giả tôn giáo và luật gia Hồi giáo do Lãnh đạo tối cao bổ nhiệm, và 6 luật gia do người đứng đầu cơ quan tư pháp đề cử và được Quốc hội ủng hộ – đại diện cho Hội đồng tại tất cả các điểm bỏ phiếu để giám sát việc bỏ phiếu, quá trình bỏ phiếu và kiểm phiếu.
