Tác giả: Steven Hail, phó giáo sư, Đại học Torrens Úc
Phần lớn các nhà kinh tế học vẫn tin vào ‘câu chuyện về tiền’ được kể cho nhiều thế hệ sinh viên, qua sách giáo khoa trong suốt 150 năm qua.
Câu chuyện này yêu cầu chúng ta tưởng tượng về một nền kinh tế trao đổi hàng hóa trước khi có tiền tệ, nơi mọi người mua hàng hóa và dịch vụ bằng cách trao đổi chúng để lấy hàng hóa và dịch vụ khác (hàng đổi hàng, biên tập).
Cuối cùng, một loại hàng hóa phù hợp – có thể là vàng hoặc bạc – đã xuất hiện như một phương tiện trao đổi được chấp nhận để tiến hành thương mại và là đơn vị tính toán thuận tiện để thể hiện giá trị.
Sau đó, tiền xu được phát hành – cuối cùng được các chính phủ độc quyền – và sau đó là tiền giấy, tín dụng và hệ thống ngân hàng.
Vấn đề với câu chuyện này là không có bằng chứng lịch sử nào chứng minh cho nó. Như nhà nhân chủng học nổi tiếng Caroline Humphreys đã lưu ý:
Chưa từng có ví dụ nào về nền kinh tế trao đổi hàng hóa thuần túy được mô tả, chứ đừng nói đến sự xuất hiện của tiền tệ từ ‘nền kinh tế này’ … mọi nghiên cứu dân tộc học hiện có đều cho thấy chưa bao giờ có ‘thứ’ như vậy.
Vậy tiền thực sự đến từ đâu?
Một khó khăn mà chúng ta phải đối mặt là viết về tiền – điều gì tạo nên giá trị của tiền và cách thức hoạt động của hệ thống tiền tệ – không phải là điều mà các nhà kinh tế trẻ thường được khuyến khích làm.
Kết quả là, trong số những bài viết hay nhất từng được viết về tiền bạc, có hai bài viết đã hơn 100 năm tuổi của nhà kinh tế học người Anh Alfred Mitchell-Innes có tựa đề “Tiền là gì”? và “Lý thuyết tín dụng về tiền tệ”.
Những bài báo này, cho đến gần đây hầu như bị giới kinh tế bỏ qua hoàn toàn, lại kể một câu chuyện khác, bác bỏ ý tưởng rằng tiền tệ phát triển tự nhiên từ hoạt động trao đổi hàng hóa.
Bây giờ chúng ta có thể tự tin rằng phiên bản này gần với sự thật hơn. Và nó có ý nghĩa lớn đối với cách chúng ta nghĩ về vai trò của chính phủ trong hệ thống tiền tệ và điều gì mang lại giá trị cho tiền. Việc thừa nhận câu chuyện có thật về tiền sẽ buộc các nhà kinh tế phải thay đổi mô hình – không có gì ngạc nhiên khi nhiều người trong số họ không muốn nghĩ về nó.
Trên thực tế, các chính phủ đầu tiên đã phát minh ra tiền
Sự thật là tiền có trước thị trường giao dịch (trao đổi). Chính phủ phát minh ra tiền – nó không xuất hiện độc lập với các hệ thống trao đổi hàng hóa đã tồn tại từ trước.
Nền kinh tế thị trường không thể phát triển cho đến khi tiền xuất hiện. Trong phần lớn lịch sử, các đồng tiền mà mọi người xem là tiền ‘có rất ít hoặc không có giá trị nội tại’, dưới dạng các tấm đất sét, que đếm bằng gỗ phỉ, kim loại cơ bản, vỏ sò hoặc giấy.
Những hình thức đầu tiên của ‘thứ’ mà Keynes gọi là “tiền hiện đại” – để phân biệt với các đồng tiền quà tặng dùng cho mục đích nghi lễ trong các nhóm cộng đồng – bắt nguồn từ nguồn gốc của thuế, kế toán và thậm chí là khả năng đọc viết và tính toán. Những loại tiền tệ ban đầu này là đơn vị tính toán được sử dụng để đánh giá các khoản cống nạp phải trả cho các tổ chức chính phủ ban đầu ở Trung Đông.
Từ shekel vẫn được sử dụng như một đơn vị tiền tệ, nhưng có nguồn gốc từ thời Babylon cổ đại và sự xuất hiện của tiền tệ, cách đây hơn 5.000 năm.
Ý tưởng rằng, nhu cầu nộp thuế là thứ tạo ra nhu cầu về một loại tiền tệ đã được các chính quyền thuộc địa hiểu rõ. Họ biết cách đưa tiền tệ của mình vào các quốc gia mà họ đã xâm lược. Để buộc người dân địa phương cung cấp lao động hoặc hàng hóa cho chính quyền, họ áp đặt nghĩa vụ thuế – thường là ‘thuế túp lều’. Loại thuế này chỉ có thể được trả bằng tiền tệ của thuộc địa.
Người dân địa phương phải làm việc cho chính quyền thực dân hoặc cung cấp hàng hóa cho những người khác làm việc, nếu không họ sẽ không có loại tiền tệ cụ thể cần thiết để nộp thuế. Điều này tạo ra nhu cầu về loại tiền tệ của chính quyền thực dân, sau đó chính quyền có thể chi tiêu.
Nếu một chính phủ như vậy chi tiêu tổng thể nhiều hơn số tiền họ rút ra từ thuế – thâm hụt ngân sách – cộng đồng có thể thêm số tiền còn lại vào khoản tiết kiệm của mình. Thuế và hệ thống pháp lý tạo ra nhu cầu về tiền của chính phủ và cung cấp động lực cho sự phát triển của nền kinh tế tiền tệ.
Ngay cả ngày nay, hệ thống thuế vẫn là động lực thúc đẩy hệ thống tiền tệ. Nhu cầu về tiền của chính phủ được đảm bảo vì mọi người cần tiền để nộp thuế.
Xem thêm: Liệu tiền kỹ thuật số của Ngân hàng trung ương có thành hiện thực?
Nhưng ngân hàng cũng tạo ra tiền
Tiền mặt thực tế chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tổng tiền tệ đang lưu thông. Hầu hết những gì chúng ta xem là tiền đều được giữ trong tiền gửi ngân hàng, về cơ bản là một loạt các con số trên sổ cái. Hầu hết các khoản tiền gửi ngân hàng này được tạo ra bởi các ngân hàng khi họ cho chúng ta vay, và đây hoàn toàn không phải là tiền của chính phủ – mà là tiền tư nhân, do chính các ngân hàng tạo ra.
Khi một ngân hàng cho bạn vay, khoản vay đó trở thành tài sản của ngân hàng, vì bạn phải trả lại cùng với lãi suất. Nhưng đồng thời, khoản vay xuất hiện như một khoản tiền gửi trong tài khoản của bạn, đây là khoản nợ phải trả của ngân hàng. Về mặt kỹ thuật, cả hai bên đều nợ nhau.
Trên lý thuyết, điều này có nghĩa là hiện tại tiền có trong hệ thống mà trước đây không có. Ngân hàng thực tế không cho bạn vay tiền của người khác, khoản vay gửi vào tài khoản của bạn đại diện cho ‘giấy nợ’ của ngân hàng đối với bạn.
Cả khoản vay và khoản tiền gửi đều do ngân hàng tạo ra, chỉ sử dụng một ‘bàn phím máy tính’. Ngân hàng đã hứa sẽ sử dụng tiền của chính phủ để thanh toán thay mặt bạn, bao gồm cả việc thanh toán thuế cho chính phủ hoặc cung cấp cho bạn tiền của chính phủ dưới dạng tiền mặt.
Như nhà kinh tế học Hyman Minsky đã từng nói, “bất kỳ ai cũng có thể tạo ra tiền – vấn đề nằm ở chỗ làm sao để nó được chấp nhận”.
Tiền tệ do chính phủ phát hành sẽ luôn có giá trị vì đó là đơn vị tính toán cần thiết để định giá và nộp thuế. Giá trị của đồng tiền phụ thuộc vào sản lượng của nền kinh tế, mức độ khó khăn để có được tiền và mức thuế chúng ta phải trả.
Đây là nguyên liệu phục vụ cho suy nghĩ. Nếu chúng ta chấp nhận rằng tiền tệ và thị trường không xuất hiện một cách tự nhiên mà phải được tạo ra bởi các tổ chức chính phủ và hệ thống pháp lý, điều này có nghĩa là, không có thứ gì gọi là thị trường tự do thực sự, không có thứ gì gọi là tỷ lệ thất nghiệp tự nhiên và không có thứ gì gọi là phân phối thu nhập và của cải tự nhiên.
Lý thuyết cho rằng, tiền xuất hiện tự nhiên trong khu vực tư nhân khuyến khích mọi người tin rằng, thị trường tự do là hệ thống tự nhiên mà chính phủ can thiệp. Nhưng thực tế là chính phủ đầu tiên đã phát minh ra các định chế tiền tệ và thị trường, cũng như các khuôn khổ quản lý xác định cách thức hoạt động của các thị trường đó và ‘vì lợi ích của ai’.
Nền kinh tế trao đổi luôn phụ thuộc vào hệ thống luật pháp và chúng sẽ luôn như vậy. Câu hỏi liên quan hơn là ai viết ra những luật đó – và những quy định đó được áp dụng vì lợi ích của ai.
Hình minh họa: Tờ tiền 20 đô la Úc. Tiền tệ vật chất chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong tổng số tiền đang lưu hành. Ảnh Inked Pixels-Shutterstock
