Tết Đoan Ngọ: Ý Nghĩa và Quan Sát Của Người Việt Xưa Về Cuộc Sống

Từ xa xưa, cuộc sống con người gắn với nông nghiệp. Nông nghiệp luôn gắn với tự nhiên, theo khí trời (tiết khí), vụ mùa. Vì phụ thuộc vào tự nhiên, cha ông ta đã biết quan sát tự nhiên

Từ xa xưa, cuộc sống con người gắn với nông nghiệp. Nông nghiệp luôn gắn với tự nhiên, theo khí trời (tiết khí), vụ mùa. Vì phụ thuộc vào tự nhiên, cha ông ta đã biết quan sát tự nhiên để ứng dụng vào cuộc sống.

Tết Đoan Ngọ còn gọi là tết “Hàn Thực”. Trong ngày này, theo tục lệ là kiêng ăn món đồ nóng. Người xưa tin rằng: Khi ăn món ăn đầu tiên trong “ngày này” thì sâu bọ, giun sán trong người sẽ bị chết hết. Vì vậy, nó còn được gọi là ngày giết sâu bọ.

Theo lý học Đông phương, thì, hỏa khí hay phần dương của trời đất rất vượng vào ngày mồng 5 tháng 5 tính theo chu kỳ mặt trăng (âm lịch). Dương hỏa nếu quá vượng thì sẽ không có lợi cho sức khỏe, tổn hại cho gan, cho mắt, cho da, cho thần kinh. Vì vậy, cần phải chú ý và áp dụng một “số mẹo” để làm giảm tác hại của phần dương quá vượng. Chúng ta có thể quan sát khí hậu, mồng 5 tháng 5 thì tiết trời khá nóng, nên dương vượng là vì vậy.

Một trong những cách để “Đoan” (xem ý nghĩa của từ Đoan trong bài) là cúng dường. Ngoài ra, người Việt thường cúng rất to, vì ngày mồng 5 tháng 5 còn là ngày giỗ Quốc Mẫu.

Tết Đoan Ngọ cũng là ngày gỗ mẹ Âu Cơ của người Việt

Bởi vậy mới có câu:

“Tháng 5 ngày tết Đoan Dương, là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang.”

Theo phong tục, triều đình sẽ làm giỗ Quốc Mẫu. Còn trong phạm vi gia đình thì cúng gia tiên ở bàn thờ trong nhà.

Vì sao là Tết Đoan Ngọ

Thông thường, việc cúng được thực hiện vào giờ Ngọ. Ngoài ra, việc hái thuốc cũng vào giờ Ngọ. Tháng 5 là tháng Ngọ nên “Đoan Dương” còn gọi là Đoan Ngọ. Trong dân gian còn có tích về Đôi Truân là cụ già không biết từ đâu tới, đã bày cho dân lập đàn cúng chay để trừ dịch bệnh sâu hại.

Về mùa vụ, lúc này đã gặt lúa chiêm, có gạo mới, lại dồi dào hoa trái như vải, roi, sấu, mận, chuối, ổi, mít, hoa sen, nguyệt quế, nhài, sói, mẫu đơn, móng rồng, hoàng lan, ngọc lan, sử quân tử, dành dành, nên nhà nào muốn bày tiện để cúng gì cũng được.

Nhà bác học Lê Quý Đôn cho rằng người Việt thường giao tiếp với người Chiêm Thành nên di thực giống lúa chịu khí hậu khô ra Bắc gieo cấy vào mùa đông xuân ít mưa, chín về mùa hè gọi là Chiêm, nên mừng tết Đoan Dương (Đoan Ngọ) cũng là mừng mùa vụ.

Phẩm vật cúng phong phú, nhưng có thứ đặc biệt chỉ trong dịp oi bức này, là cơm rượu [còn gọi là rượu nếp cái], không phải nước rượu chưng cất nồng độ cồn cao mà là cơm nếp ủ lên men nhẹ, trẻ em cũng ăn được, “mẹ sữa”, thai phụ cũng ăn được. Cơm rượu vì có các vi sinh vật như nấm mốc, nấm men, vi khuẩn – thực chất là một thứ lợi khuẩn hữu cơ nên có thể chữa một số bệnh đường ruột và tăng khả năng hấp thu thực phẩm.

Mùa hè, khả năng tiêu hóa của con người kém nhất, người Việt đã dùng cơm rượu để hỗ trợ tiêu hóa, cân bằng lợi khuẩn ruột. Đây thực sự là sự quan sát tài tình của ông cha ta ngày xưa.

Mâm cúng Thiên (Trời) dâng đồ chay: đĩa hoa, trái cây, nước sạch, xôi, trà, bánh kẹo, hay sản vật địa phương. Mâm cúng gia tiên tùy gia cảnh nhưng thường có bánh gio, cơm rượu, bánh khúc, bánh trôi nước [còn gọi là bánh trôi nam bộ]. Miền trung thì có thêm vịt.

Nhìn cách người Việt hưởng tết Đoan Dương thì biết rằng không phải du nhập từ người Hán bên Trung Hoa. Dân Hán thì dịp này kỷ niệm chính trị gia Khuất Nguyên người nước Sở với lễ hội chèo thuyền.

Nghi thức cúng lễ và tập tục ngày Đoan Ngọ

Tết Đoan Ngọ đã trở thành Tết truyền thống. Nhà nhà, làng làng đều sửa lễ cúng ông bà tổ tiên, cúng các vị thần, cúng các vị tổ sư của nghề. Đặc biệt, đây là Tết chú ý đến việc bảo vệ sức khỏe, ngăn ngừa sâu bọ (vi trùng) làm giảm sức khỏe của con người.

Đó là việc giết sâu bọ, bằng cách ăn rượu nếp làm cho sâu bọ trong người bị say, ăn các trái cây như mận như xoài là bồi thêm đòn cho sâu bọ chết. Người ta còn mài “thần sa”, “chu sa” cho trẻ uống để chống sự phản ứng trong cơ thể.

Ngày xưa, người Việt cổ, vào ngày 5 tháng 5 thường đi tìm rắn để giết vì rắn rết dù là loài bò sát nhưng vẫn bị coi là sâu bọ tai ác. Chả thế mà thằn lằn vốn hiền lành cũng bị nỗi “oan Thị Kính” đó sao:

“Đảo chân ai chẳng dám chầy

Thằn lằn len lét ẩn ngày mùng Năm”

(Thiên Nam ngữ lục) – thành ngữ

Người ta cũng cho hay là trong ngày mùng 5 tất cả các con rắn đều nép mình ở trong hang không dám ngóc đầu lên (len lét) vì sợ bị giết chết. Ngày này, người ta nói rắn rất sợ người và trốn đi biệt tăm hết cả. Nhất là đến giờ Ngọ, thì khó mà nhìn thấy một con rắn hay chú thằn lằn nào.

Trong tiếng Việt có thành ngữ “len lét như chuột ngày đồng” so sánh với thành ngữ trên mang sắc thái ý nghĩa kém hơn.

Vào ngày tết Đoan Ngọ còn nhiều tục lưu truyền đến nay; sáng sớm cho trẻ ăn hoa quả, rượu nếp, trứng luộc, bôi hồng hoàng vào thóp đầu, vào ngực, vào rốn để giết sâu bọ. Người lớn thì giết sâu bọ bằng cách uống rượu (hoà ít tam thần đơn) hoặc ăn rượu nếp. Trẻ em giết sâu bọ xong khi còn ngồi trên giường, rồi rửa mặt mũi, chân tay xong bắt đầu nhuộm móng tay móng chân, đeo chỉ ngũ sắc. 

Em gái đến độ tuổi xâu lỗ tai cũng chọn ngày này mà xâu. Vì là Đoan Ngọ nên lễ cúng gia tiên phải cúng vào giờ ngọ (buổi trưa). Tục hái thuốc mồng 5 cũng bắt đầu từ giờ ngọ, đó là giờ có dương khí tốt nhất trong cả năm, lá cây cỏ thu hái được trong giờ đó có tác dụng chữa bệnh tốt, nhất là các chứng ngoại cảm, các chứng âm hư. 

Người ta hái bất kỳ loại lá gì có sẵn trong vườn, trong vùng, miễn sao đủ trăm loại, nhiều ít không kể. Tuy vậy, người xưa quen dùng thảo mộc chữa các chứng bệnh, biết phân biệt loại có độc, chẳng hạn lá ngón, cà độc dược, lá sắn, dẫu người nặng đầu óc mê tín cũng chẳng dám hái.

Ngược lại, các cây cỏ chữa bệnh thông thường có tác dụng “trừ phong ích khí” thì hái nhiều hơn như ích mẫu, ngải cứu, sả, tử tô, kinh giới, lá tre, lá bưởi, cam, chanh, quýt, mít, muỗm, hành, tỏi, gừng, chè, ổi, trầu không, sài đất, sống đời, bồ công anh, sen, vông, lạc tiên, nhọ nồi.

Tết Đoan Ngọ – người việt xưa thường dùng thảo dược để phòng ngừa bệnh

Tắm nước lá mùi: Là tập tục mà các làng quê thường có. Người ta đun lá mùi, lá tía tô, kinh giới, lá sả, lá tre vào chung một nồi, rồi mọi người già trẻ thay nhau múc tắm. Mùa nóng lại tắm nước nóng có lá thơm, mồ hôi toát ra, cảm giác khoan khoái dễ chịu, thơm tho làm cho con người phấn chấn và có lẽ cũng trị được cảm mạo, bởi nước lá mùi là vị thuốc nam.

Hái thuốc mồng Năm: Cây cỏ quanh ta có nhiều thứ trở thành vị thuốc chữa bệnh. Nhưng nếu các loại thảo mộc ấy được hái vào ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch, lại đúng vào giờ Ngọ thì dược tính càng được tăng lên, chữa các bệnh cảm mạo, nhức đầu đau xương sẽ nhanh khỏi hơn. Do vậy dân gian thường hái ngải cứu, đinh lăng, tía tô, kinh giới đem phơi khô cất đi, khi nào lâm bệnh thì sắc uống.

Treo cây ngải cứu trừ tà ma: Người ta còn lấy cây ngải cứu buộc gom thành nắm, treo ở đầu nhà, trước cửa để trừ tà ma. Thực tế thì hương thơm lá ngải sẽ giúp con người dễ chịu, khoan khoái. Lại có thể giảm bớt nhức đầu, đầy bụng nên khi lấy lá mồng 5, mọi người không thể quên lấy lá ngải cứu. Giết sâu bọ, hái thuốc mồng 5, tắm nước lá mùi, treo lá ngải trừ tà trong Tết Đoan Ngọ, nhằm làm cho con người, nhất là thế hệ trẻ, khoẻ mạnh để duy trì nòi giống.

Tục đeo “bùa tui bùa túi”: Người ta còn phòng xa những bất trắc do ma quỷ, rắn rết làm nguy hại đến tính mạng nên Tết mồng 5 tháng 5 còn có tục đeo “bùa tui bùa túi”.

Đây là thứ bùa ngũ sắc để đeo vào vòng cổ cho trẻ em. Người ta dùng vải và chỉ ngũ sắc để may, để buộc thành các túm bùa.

Một túm hạt mùi, một túm hồng hoàng rồi một số quả như khế, ớt, mãng cầu được buộc gộp thành bùa treo vào cổ trẻ em. Phải chăng hạt mùi kỵ gió, hồng hoàng kỵ rắn rết, còn các quả để giết sâu bọ, chỉ ngũ sắc là màu sắc của vũ trụ – kim, mộc, thủy, hoả, thổ – thường dùng để trừ ma quái, hy vọng sẽ đảm bảo cho thế hệ trẻ được khoẻ mạnh, tồn tại và phát triển.

Tục nhuộm móng tay, móng chân: Tết mồng 5 tháng 5 còn có tục nhuộm móng tay móng chân cho trẻ. Họ hái lá về giã nhỏ, lấy lá vông đùm từng nhúm rồi buộc vào móng tay, móng chân. Riêng ngón “thần chỉ” là ngón tay trỏ thì không buộc. Sáng dậy, mở các đầu ngón tay ra sẽ thấy các móng tay móng chân đỏ tươi, đẹp mắt. Ngoài mỹ thuật, tục này còn ẩn dụng ý trừ ma tà lôi kéo làm hại con người.

Tục khảo cây lấy quả: Phải chăng từ yêu cầu lấy quả giết sâu bọ, nên người ta đã khảo cây lấy quả. Dân gian quan niệm cây cũng có linh hồn nên những cây “chây lười” không chịu ra quả phải bị khảo. Một người trèo lên cây, một người cầm dao đứng dưới gốc. Người đứng dưới gốc hỏi tại sao cây chậm ra quả và dọa sẽ chặt bỏ. Người trên cây van xin được tha sẽ ra quả và hứa ra thật nhiều quả.

Thường thì mỗi dịp này các cành rườm rà được phát bớt và mùa tới cây sẽ ra quả. Việc này khó giải thích, nhưng biết đâu qua việc làm cỏ, phát bớt cành lại kích thích sự ra quả cho cây?

Đây còn là dịp tết có những thứ quả, hạt đầu mùa, mà con cháu không thể quên việc cúng dâng Tổ Tiên. Một quả dưa hấu, một quả mít, một chùm nhãn, đĩa mận, cân đậu, đĩa xôi đầu mùa đều được đưa lên bàn thờ cẩn tấu Gia Thần, Gia Tiên. Và đây cũng là những sản phẩm để đi lễ gia đình ông bà nhạc tương lai, đi Tết các thầy học, thầy lang, thầy dạy nghề tỏ lòng đền ơn đáp nghĩa. Dân gian còn có lệ nhân ngày 5 tháng 5 âm lịch bày tỏ với nhau tình bằng hữu, tình làng xóm.

Tết Đoan Ngọ giữa mùa dương thịnh, nóng bức nhưng các tục lệ cũng thật dào dạt tình người. Phải chăng cái tình cảm êm thấm này vừa biểu hiện sự nhu, tính âm, khiến cho Âm – Dương giao hòa, tình người gắn bó đã làm tăng thêm ý nghĩa nhân văn cho ngày Tết cổ truyền của dân tộc.

Xin lạm bàn thêm một chút về ý nghĩa Tết Đoan Ngọ

Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương, Tết Nửa Năm. Đoan là mở đầu; Ngọ là giữa trưa, là lúc khí dương đang thịnh. Xét về địa bàn thì Ngọ ở vào phương Nam, mà cung Ngọ thuộc dương và tháng 5 cũng là tháng Ngọ, do vậy tháng 5 âm lịch là tháng khí dương tràn ngập.

Người ta còn gọi Tết Đoan Ngọ là Tết Trùng Ngũ hay Đoan Ngũ (ngày 5/5). Do vậy mà các ngày mồng 1, 2, 3, 4 tháng 5 Âm lịch được gọi Đoan nhất, Đoan nhị, Đoan tam, Đoan tứ.

Ngày 5/5 âm lịch khí dương tràn ngập, nên rất nóng bức, thời tiết mùa Hạ oi bức, các bệnh dịch hay phát sinh, do vậy các đền miếu thường cúng vào mùa Hè trừ ôn dịch, còn dân gian thì ngày 5/5 đi hái lá thuốc về để dành dùng dần. Họ còn lấy xương bồ thái thành từng lát đem ngâm rượu, để uống trừ ôn dịch trong năm, do vậy dân gian còn gọi “tết” Xương bồ hoặc Thiên trung (giờ Ngọ ngày 5/5).

Có nhà còn dùng lá ngải phơi khô, tán nhỏ trộn với bột thương truật, xương bồ, quế chi, xuyên khung, bạch chỉ đem rắc mọi nơi trong nhà để trừ dịch, uế tạp. Có người nhân ngày 5/5 âm lịch chế bài thuốc “Bồ đề hoàn” để dùng trong năm. Bài thuốc này trị các chứng cảm mạo phong hàn, sốt rét ngã nước, đau bụng hoặc rối loạn tiêu hóa.

Đoan có nghĩa là đầu mối, là khởi điểm, là một. Ngọ là tháng 5. Đoan Ngọ là khởi đầu của tháng Ngọ. Tết Đoan Ngọ cũng còn được gọi là Tết Đoan Ngũ, cũng có nghĩa là khởi đầu tháng 5. Có người sẽ bĩu môi mà chê tôi đã không biết lại lắm chuyện, vậy Đoan Ngọ phải là mồng 1 tháng 5 chứ? Xin thưa hồi sau sẽ rõ.

Tết Đoan Ngọ còn có tên là Tết nửa năm. Tất nhiên người ta sẽ vặn ngay, nửa năm phải là mồng 1 tháng 7 chứ?

Tết Đoan Ngọ còn có tên là Tết Đoan Dương, sách Hán nói là, ngày này khí Dương cực thịnh nên gọi vậy. Tôi xin hỏi lại tại sao không gọi là Thái Dương mà lại gọi là Đoan Dương?

Mọi người đều biết rằng 1 năm có khoảng 365,25 ngày, nửa năm là 182,62 ngày. Mỗi tháng có trung bình 29,53 ngày, 6 tháng ứng với 177,18 ngày, nghĩa là còn thiếu khoảng 5 ngày rưỡi nữa mới đủ nửa năm.

Lịch kiến Tí tháng đầu năm luôn chứa tiết Đông Chí (ngày 21/22 tháng 12 dương lịch), là một đầu của quỹ đạo trái đất xung quanh mặt trời. Ngày 5/5 âm lịch cách ngày đầu năm là 182 ngày, tức là đúng nửa năm. 

Nếu xét kỹ vận động của trái đất quanh mặt trời thì thời gian từ tiết Đông Chí đến tiết Hạ Chí ngắn hơn một chút, chừng 181,75 ngày, nghĩa là 181.75-177.18=4.57 ngày, mới đúng vào giờ Ngọ ngày 5/5

Tết Đoan Ngọ của người việt

Như vậy, có thể thấy người Việt cổ đã biết tính rất chính xác hai điểm mốc rất quan trọng trong tính lịch là tiết Đông Chí và Hạ Chí và điều chỉnh âm lịch của mình cho phù hợp với tiết khí. 

Mà theo lịch Việt cổ thì tháng đầu tiên bắt đầu bằng tháng Một (ngày nay gọi là tháng 11) hay tháng Tí, cho nên giờ Ngọ ngày mồng 5 tháng 5 (Ngọ) mới là khởi đầu của nửa cuối của năm. Thế cho nên, tên gọi Đoan Ngọ, Đoan Ngũ, Nửa năm đều có nguồn gốc Việt cả.

Tháng Ngọ là tháng thứ 7, trên Hà đồ nằm ở cung Ly Hỏa, ở thấp nhất của nửa dưới Hà đồ thuộc âm. Xét trên Hà đồ thì giờ Ngọ ngày mồng 5 tháng Ngọ là điểm cực âm. Cực âm thì dương khởi, vậy nên gọi là tết Đoan Dương, một cái tên Việt. Cũng vì lẽ này mà ngày Tết Đoan Dương được lấy làm ngày giỗ Mẫu Tổ Âu Cơ (cực âm).

Về thiên văn học, ngày này được cho là ngày mà đuôi của chòm sao Đại Hùng tinh (Gấu lớn, Great Bear) trực chỉ về phương Nam.

Như vậy có thể nói rằng ngày Tết Đoan Ngọ là ngày Tết thuần Việt dưới góc nhìn âm dương ngũ hành và Hà đồ, chẳng có liên quan gì đến Khuất Nguyên hay Lưu-Nguyễn cả.

Để lại một bình luận

Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai. Các trường bắt buộc được đánh dấu *

Lên đầu trang