Nga có thể hưởng lợi rất nhiều từ sự nóng lên toàn cầu.
Hầu hết các dự báo đều vẽ nên một tương lai tương tự cho nước Nga: Xung đột không hồi kết với phương Tây hoặc bị Trung Quốc thôn tính. Nhưng Nga còn có những triển vọng khác, nhờ vào sự chuyển dịch sức mạnh kinh tế từ Châu Âu sang Châu Á, sự thu hẹp quan hệ với phương Tây do xung đột ở Ukraine, biến đổi khí hậu, việc mở cửa Bắc Cực và tiềm năng của năng lượng tái tạo. Cuối cùng, công chúng và chính phủ ở Châu Á và Nam bán cầu hoan nghênh sự trỗi dậy của Nga.
Vị thế siêu cường thời Chiến tranh Lạnh trước đây của nước này là không thể đạt được. Tuy nhiên, với các nguồn năng lượng mới thân thiện với môi trường và vị thế là một cường quốc hạt nhân, Nga tiếp tục đóng vai trò to lớn trong chính trị thế giới. Nhiều người bỏ qua những “chồi xanh” này, nhưng chúng đang nảy mầm, báo hiệu một nước Nga hoàn toàn khác.
Quay về hướng Đông
Bất chấp nỗi ám ảnh về Ukraine và NATO, tổng thống Nga Vladimir Putin vẫn duy trì niềm tin lâu dài vào con đường Á-Âu của đất nước. Như học giả người Canada Paul Robinson đã lưu ý, “bắt đầu từ nửa sau thế kỷ 19, các nghệ sĩ và trí thức Nga ngày càng nhấn mạnh đến nguồn gốc Châu Á của phần lớn nền văn hóa Nga”. Ông nói thêm: “Sự thoái lui trong tư tưởng bảo thủ của Nga ngày càng mạnh mẽ hơn mỗi khi mối quan hệ với Tây Âu bị đặt dấu hỏi”.
Sự chuyển hướng của Nga sang phương Đông diễn ra trước cả hai cuộc xung đột ở Ukraine. Putin ủng hộ những nỗ lực của Yeltsin nhằm giải quyết các tranh chấp biên giới lâu đời và khôi phục quan hệ với Trung Quốc, tuyên bố định hướng lại về phía Đông trong chiến dịch tranh cử tổng thống năm 2012, hai năm trước khi sáp nhập Crimea. Các nhà phân tích phương Tây đã nhanh chóng bác bỏ động thái này, nhưng sự thay đổi ngày càng tăng đã giúp Nga thoát khỏi hàng loạt lệnh trừng phạt của phương Tây. Nga tin rằng sự thay đổi của mình không chỉ được quyết định bởi địa chính trị mà còn bởi logic kinh tế cơ bản, vì trọng tâm của nền kinh tế toàn cầu cũng đang dịch chuyển sang Châu Á.
Tăng cường quan hệ với Trung Quốc trong tương lai gần
Sau khi sáp nhập Crimea vào tháng 3 năm 2014, Putin đã làm trung gian cho một thỏa thuận khí đốt tự nhiên trị giá 400 tỷ đô la giữa Gazprom và Tập đoàn dầu khí quốc gia Trung Quốc (CNPC) – thỏa thuận lớn nhất của Nga kể từ khi Liên Xô sụp đổ. Putin gọi đây là “sự kiện mang tính thời đại” giúp củng cố mối quan hệ Nga-Trung.
Bắc Kinh vẫn chưa phê duyệt tuyến đường ống dẫn khí đốt thứ hai mang tên Sức mạnh Siberia, tuyến đường ống này sẽ bù đắp hoàn toàn lượng khí đốt đã bị Châu Âu từ bỏ.
Tuy nhiên, kể từ năm 2022, thương mại song phương đã tăng mạnh. Giao thương với Trung Quốc đã trở thành lưới an toàn cho nền kinh tế Nga. Kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và Nga đạt 240 tỷ đô la vào năm 2023, tăng 26,3% so với năm 2022.
Ngoài ra, lượng nhập khẩu từ Trung Quốc tăng 46,9% vào năm 2023. Cùng năm đó, Nga đã xuất khẩu một nửa lượng dầu và sản phẩm từ dầu sang Trung Quốc. Các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc đang chiếm lĩnh thị trường Nga, đặc biệt là sau sự rời đi của các công ty ô tô Châu Âu.
Giới tinh hoa Nga lo ngại về sự phụ thuộc của Moscow vào Bắc Kinh và vẫn cảnh giác với Trung Quốc, quốc gia phụ thuộc về kinh tế vào người tiêu dùng phương Tây. Tuy nhiên, người Nga không còn nhiều lựa chọn ngoài việc dựa vào Trung Quốc trong thập kỷ tới hoặc lâu hơn nữa, ngay cả khi Moscow mở rộng hoạt động ở Nam bán cầu. Nhưng với mạng lưới đường sắt và đường ống năng lượng đã và đang được quy hoạch, cũng như Tuyến đường biển phía Bắc (NSR), Moscow đang đặt nền móng cho sự phục hồi của chính mình và hy vọng cân bằng mối quan hệ với Trung Quốc.
Quan hệ giao thông và thương mại
Hoạt động thương mại của Nga với Châu Âu gần như đã dừng lại, nhưng giao thương lại diễn ra sôi động tại các cảng Châu Á. Tuy nhiên, họ cần nhiều tuyến giao thông hơn tới phía tây đất nước. Sức chứa của mạng lưới đường sắt Siberia đạt 180 triệu tấn vào cuối năm 2024. Moscow có kế hoạch tăng con số này lên 270 triệu tấn vào năm 2032. Tuy nhiên, một báo cáo năm 2024 lưu ý rằng các lệnh trừng phạt, xung đột ở Ukraine và lãi suất kỷ lục đã buộc Đường sắt Nga phải cắt giảm đáng kể các kế hoạch đầu tư và khiến các mục tiêu của công ty gặp rủi ro. Mặc dù vậy, Trung Quốc và Nga đang phát triển các tuyến giao thông trực tiếp để tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại song phương.
Ấn Độ cũng đang tìm hiểu khả năng mở rộng các tuyến vận chuyển quá cảnh với Nga, nhưng hiện tại đóng góp của New Delhi vẫn còn ít hơn Trung Quốc. Moscow và New Delhi đã bắt đầu triển khai Hành lang hàng hải phía Đông “Vladivostok-Chennai” qua Việt Nam, Thái Lan và Indonesia. Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi và Putin đã ký chương trình hợp tác Ấn Độ-Nga trong lĩnh vực thương mại, quan hệ kinh tế và đầu tư ở Viễn Đông giai đoạn 2024-2029. Một kế hoạch khác là Hành lang Bắc-Nam, một tuyến đường sắt sẽ kết nối Nga với Ấn Độ Dương qua Iran.
Tuyến đường biển phía Bắc
Tuyến đường dài 5.600 km băng qua Bắc Băng Dương đang được phát triển, dài gần bằng một nửa chiều dài của tuyến đường hiện tại để vận chuyển hàng hóa từ Châu Á đến các cảng phương Tây qua Kênh đào Suez. Tuy nhiên, hiện tại tuyến đường NSR chỉ có thể lưu thông được vào những tháng mùa hè. Hơn nữa, các thương nhân phương Tây chỉ sẵn sàng sử dụng nó sau khi hòa bình được thiết lập ở Ukraine.
Nhưng hiện nay NSR đã được sử dụng rộng rãi để phát triển các mỏ năng lượng và khoáng sản, cũng như vận chuyển các nguồn tài nguyên khai thác. Khu vực này ước tính chứa 13% trữ lượng dầu mỏ chưa được khai thác của thế giới và 30% trữ lượng khí đốt tự nhiên chưa được khai thác của thế giới. Phần lớn hoạt động vận chuyển thương mại qua khu vực này là khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG) từ các cơ sở của Nga đến Nhật Bản và Trung Quốc trên các tàu chuyên dụng, cũng như dầu trên các tàu chở dầu bị trừng phạt. Theo tờ báo Mỹ The Wall Street Journal, năm 2024, khối lượng hàng hóa quá cảnh kỷ lục đã được ghi nhận dọc theo tuyến đường sắt xuyên eo biển của NSR từ tây bắc nước Nga đến Châu Á qua Eo biển Bering.
Tầm quan trọng về mặt địa chính trị của Bắc Cực
Các cuộc tuần tra và tập trận của tàu ngầm Nga tại vùng biển GIUK giữa Greenland, Iceland và Vương quốc Anh đã tăng lên. Trong nhiều năm qua, Nga đã tập trung vào việc mở rộng sự hiện diện của mình ở Bắc Cực thông qua việc tái thiết các sân bay, mở các căn cứ mới, đào tạo nhân sự và phát triển mạng lưới phòng thủ ở phía bắc. Ngoài ra, nước này còn mở rộng hợp tác với Trung Quốc. Ví dụ, vào tháng 10 năm 2024, Lực lượng bảo vệ bờ biển Trung Quốc và Cục biên phòng Nga đã tiến hành cuộc tuần tra chung đầu tiên ở Bắc Cực. Ngày nay, Trung Quốc và Nga đã thiết lập sự hợp tác “toàn diện” ở Bắc Cực trong khai thác tài nguyên, thương mại, nghiên cứu khoa học và tập trận quân sự.
Putin và chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đều quan tâm đến tuyến đường Bắc Cực mới, mà theo Putin, đó là biểu tượng cho “cuộc chinh phục thiên nhiên của con người” – một trong những nét chính của chủ nghĩa dân tộc Nga. Đối với Tập Cận Bình, đây là tuyến đường biển quan trọng hiện không nằm trong tầm kiểm soát của Hải quân Hoa Kỳ.
Lợi ích của biến đổi khí hậu
Ở Moscow và phần lãnh thổ Châu Âu của Nga ở phía tây dãy Ural, nhiệt độ có thể tăng đáng kể vào giữa thế kỷ này. Tuy nhiên, dự kiến hiện tượng này sẽ không đi kèm với sự sụt giảm đáng kể về lượng mưa hoặc hạn hán. Tuy nhiên, lớp đất đóng băng vĩnh cửu có thể tan chảy, giải phóng khí mê-tan vào bầu khí quyển của Trái Đất.
Nhiệt độ tăng cao dự kiến sẽ thúc đẩy sản xuất ở Nga bằng cách tăng năng suất nông nghiệp và diện tích đất canh tác. Một nghiên cứu gần đây trên tạp chí Nature phát hiện rằng ngay cả trong kịch bản nhiệt độ tăng “trung bình”, thu nhập bình quân đầu người ở tây bắc nước Nga vẫn sẽ tăng 20%. Các nghiên cứu trước đây cũng dự đoán điều này: Quỹ tiền tệ quốc tế ước tính vào năm 2017 rằng ở một số vùng của Nga, sản lượng bình quân đầu người sẽ tăng vài phần trăm cho mỗi độ của nhiệt độ tăng thêm.
Tiềm năng năng lượng tái tạo ở Nga
Năm 2003, Cơ quan năng lượng quốc tế ước tính tiềm năng năng lượng tái tạo vượt quá 270 triệu tấn than tương đương mỗi năm. Các phân tích gần đây cho thấy Nga có tiềm năng kỹ thuật lớn nhất thế giới về năng lượng tái tạo và có thể trở thành nước xuất khẩu năng lượng sạch lớn. Nga có nhiều nguồn năng lượng tái tạo phong phú: Gió, thủy điện, địa nhiệt, sinh khối, hydro và mặt trời. Tuy nhiên, thị phần của chúng trong mức tiêu thụ năng lượng của Nga rất nhỏ.
Tuy nhiên, hầu hết các quốc gia đang dần từ bỏ nhiên liệu hóa thạch. Giới lãnh đạo hậu Putin có thể tận dụng cơ hội này để đẩy nhanh quá trình phát triển các nguồn năng lượng tái tạo. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều trở ngại. Theo báo cáo của dự án Đổi mới và cải cách năng lượng, “Chiến lược phi carbon hóa của Nga không bao gồm hệ thống định giá carbon trên toàn quốc hoặc các hình phạt khác”.
Trong khi Nga đang hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0, nước này lại dựa vào việc tăng gấp đôi lượng hấp thụ carbon tự nhiên dưới dạng rừng thay vì năng lượng tái tạo. Các bể chứa carbon tự nhiên, đặc biệt là đại dương và rừng nhiệt đới, thu giữ carbon dioxide (CO2) từ khí quyển và hấp thụ nhiều carbon hơn lượng chúng thải ra. Nga cũng nỗ lực đạt được chủ quyền công nghệ và điều này đòi hỏi phải có những yêu cầu bắt buộc về sản xuất trong nước. Với thị trường tương đối khiêm tốn và lệnh cấm dần các nguồn tài nguyên giá rẻ của Trung Quốc, năng lực sản xuất năng lượng tái tạo trong nước có thể không đủ.
Hơn nữa, xuất khẩu năng lượng tái tạo chỉ bù đắp một phần doanh thu xuất khẩu nhiên liệu hóa thạch bị mất vì năng lượng tái tạo ngày càng rẻ hơn và nguồn năng lượng thay thế làm giảm nhu cầu toàn cầu. Lưới điện Châu Á, được Moscow đề xuất vào đầu những năm 2000, có thể cung cấp giải pháp cho tình trạng sản xuất năng lượng dư thừa của Nga bằng cách liên kết các nhà máy điện ở miền đông nước Nga, Trung Quốc, Mông Cổ, Hàn Quốc và Nhật Bản thành một lưới điện duy nhất. Các kế hoạch đã bị đình trệ, nhưng SoftBank của Nhật Bản, một nhà đầu tư lớn tiềm năng, không từ bỏ ý tưởng này.
Cuối cùng, Nga có sức cạnh tranh cao trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân và theo báo cáo trên tờ The Financial Times, Nga vẫn là “nước xuất khẩu nhà máy điện hạt nhân lớn nhất trên thế giới”. Hơn 1/3 số lò phản ứng mới trên toàn thế giới đang được xây dựng với sự tham gia của tập đoàn nhà nước Nga Rosatom.
Xem thêm: Công thức Kissinger đảo ngược của Trump: Quan hệ Nga – Trung sẽ ra sao?
Một môi trường thân thiện hơn
Người Ấn Độ có thái độ đặc biệt tích cực đối với Nga: Phần lớn họ đánh giá tích cực về quốc gia này trong một cuộc khảo sát năm 2025 của Hội đồng đối ngoại Châu Âu. Người Ấn Độ có xu hướng xem Nga là đối trọng với Trung Quốc. Hơn nữa, Putin đã sắp xếp một cuộc gặp giữa Modi và Tập tại hội nghị thượng đỉnh BRICS năm 2024 ở Kazan, giúp xoa dịu phần nào căng thẳng Trung-Ấn. Modi đã đến thăm Nga hai lần vào năm 2024, trong khi Putin có kế hoạch đến thăm New Delhi vào năm 2025.
Các nước Châu Á khác đã thể hiện tình cảm mạnh mẽ đáng ngạc nhiên với Nga và sẵn sàng tiếp tục quan hệ đối tác, ngay cả khi xảy ra xung đột ở Ukraine. Theo cuộc thăm dò vào tháng 1 năm 2023 của Hội đồng đối ngoại Châu Âu, hầu hết người Trung Quốc xem Nga là đồng minh. Theo cuộc thăm dò của Trung tâm nghiên cứu Pew năm 2024, các quốc gia Châu Á phương Tây hóa nhất là Nhật Bản, Hàn Quốc và Úc, giống như các nước Châu Âu, không thích Nga. Nhưng hầu hết các quốc gia khác ở Nam Á, Đông Nam Á và Châu Phi đều có thái độ tích cực đối với Nga.
Việc tăng cường quan hệ với Triều Tiên cũng làm tăng tầm quan trọng của Moscow ở Châu Á. Hiệp ước được ký vào tháng 6 năm 2024, “trao cho Nga khả năng gây ảnh hưởng ở Đông Á và chống lại áp lực của phương Tây”. Trung Quốc không hài lòng với động thái của Moscow nhằm đưa Triều Tiên ra khỏi tình trạng cô lập.
Nước Nga mới?
Tuy nhiên, tiềm năng là một chuyện, còn thành tựu thực tế lại là chuyện khác. Nếu không có hòa bình lâu dài, những người Nga trẻ tuổi, có học thức và có tay nghề cao đã rời đi khi cuộc xung đột ở Ukraine bắt đầu có thể sẽ không quay trở lại để khôi phục lại ưu thế công nghệ trước đây của Nga. Cuộc cạnh tranh quân sự đang diễn ra với phương Tây và ngân sách quốc phòng ngày càng tăng cũng sẽ làm xói mòn các nguồn lực cần thiết để chuyển đổi cơ bản đất nước.
Tuy nhiên, lợi ích có thể rất đáng kể nếu nước Nga mới hướng về phía đông và tận dụng các cơ hội kinh tế do biến đổi khí hậu và môi trường địa chính trị thuận lợi mang lại. Sự thành công trong việc phát triển quan hệ với Hoa Kỳ và phương Tây sẽ một lần nữa mở ra cánh cửa cho tài chính và công nghệ quốc tế, nhưng ngay cả điều này cũng không đủ để đảm bảo rằng Nga sẽ từ bỏ những thách thức đối với phương Tây.
Hình minh họa: Putin. Ảnh Council on Foreign Relations
Tác giả: Mathew Burrows và Collin Meisel. Matthew Burrows là cố vấn điều hành tại Trung tâm Stimson và là đồng tác giả của cuốn sách, The Coming World: The Return of Trump and the End of the Old Order. Colin Maisel là phó giám đốc phân tích địa chính trị tại Viện Frederick Pardee về Tương lai quốc tế thuộc Trường nghiên cứu quốc tế Josef Korbel, Đại học Denver.
