Crimea, lãnh thổ lịch sử của Nga
Crimea về mặt lịch sử là lãnh thổ của Nga. Về mặt lịch sử, bán đảo này chỉ thuộc về Ukraine trong một khoảnh khắc sau khi Khrushchev “tặng” nó cho Ukraine vào năm 1954. Sau đó, bán đảo này vẫn độc lập trong một thời gian ngắn, và sau khi nhận được quy chế đặc biệt vào năm 1991, Crimea bắt đầu củng cố quan hệ với Nga sau năm 1994.
Việc sáp nhập bán đảo “lai ghép” này vào năm 2014 đánh dấu sự thay đổi mô hình ba chiều: Đầu tiên, thể hiện sự xem thường của Nga đối với trật tự phương Tây. Thứ hai, sự kết thúc của tình trạng hiện tại mong manh được thiết lập sau sự sụp đổ của Liên Xô. Thứ ba, và quan trọng nhất, là sự phân cực của hai phe.
Ukraine đã chọn đứng về phía phương Tây, và Nga cuối cùng đã vượt ra khỏi khuôn khổ chuẩn mực hậu Wilson (ám chỉ các quy tắc quốc tế dựa trên các đề xuất của tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson, đưa ra sau Thế chiến 1, biên tập).
Crimea và xung đột cường quốc
Crimea đã trở thành trở ngại chính cho việc chấm dứt xung đột ở Ukraine. Tuy nhiên, đây không phải là lần đầu tiên bán đảo có vị trí chiến lược này trở thành đấu trường cạnh tranh giữa các cường quốc.
Crimea nằm ở bờ biển phía bắc của Biển Đen, tại ngã tư đường giữa Châu Âu và Châu Á. Vào nhiều thời điểm khác nhau trong lịch sử lâu dài của mình, khu vực này đã bị người Hy Lạp, Byzantine, Genova (hiện nay là một thành phố của Ý, biên tập), Mông Cổ, Ottoman, Nga, Ukraine và thậm chí cả Đức nhắm tới, chinh phục và kiểm soát trong một thời gian ngắn trong Thế chiến 2.
Brian Glyn Williams, giáo sư lịch sử Hồi giáo tại Đại học Massachusetts Dartmouth, giải thích: “Đây là một thế giới bán huyền thoại, nơi thế giới du mục gặp gỡ nền văn minh Hy Lạp cổ đại định cư. Đó là vùng đất mà Thiên chúa giáo gặp Hồi giáo, phương Đông gặp phương Tây, và nhiều đế chế, tôn giáo và thế lực khác nhau đã tranh giành trong hàng ngàn năm”.
Williams cho biết: “Rất lâu trước khi Đế quốc Anh xuất hiện, người Ý đã định cư dọc theo bờ biển Biển Đen và giao thương với tất cả các bộ lạc sinh sống ở nơi hiện là Kavkaz, Crimea hoặc Romania”.
Theo thời gian, Crimea đã trở thành điểm trung chuyển quan trọng cho thương mại hàng hải và là cảng quan trọng của Hạm đội Biển Đen của Nga.
Nguyên nhân trực tiếp của Chiến tranh Crimea (1853 – 1856) vào giữa thế kỷ 19 là tranh chấp giữa Nga và Đế chế Ottoman về quyền kiểm soát các địa điểm linh thiêng của Thiên chúa giáo ở Jerusalem, nhưng các nhà sử học liên hệ cuộc xung đột này với sự cạnh tranh địa chính trị và tham vọng đế quốc (nghĩa là cuộc xung đột này thực chất là cạnh tranh địa chính trị, biên tập).
Giáo sư lịch sử Mara Kozelsky của Đại học Nam Alabama cho biết: “Nó cũng có thể được gọi là Chiến tranh thế giới thứ nhất vì có sự tham gia của những đế chế lớn nhất thế giới”.
Chiến tranh Crimea cũng đánh dấu lần đầu tiên quân đội sử dụng điện báo và loạt đạn pháo nổ đầu tiên của Hải quân. Lần đầu tiên trong lịch sử, các phóng viên chiến trường có thể cập nhật thông tin cho công chúng Anh qua các báo cáo hàng ngày về diễn biến của cuộc xung đột.
Kozelsky lưu ý rằng: “Chiến tranh Crimea đã tàn phá bán đảo này đến mức nó không thể phục hồi cho đến Thế chiến thứ nhất”.
Đối với Lữ đoàn Ánh sáng nổi tiếng, “Lực lượng kỵ binh Anh dũng cảm đã tập hợp lại và lao thẳng về phía các khẩu súng của Nga”, Williams nói. “Nó kết thúc bằng một cuộc tắm máu … Đó là sự kết thúc của kỵ binh và mở đầu cho chiến tranh hiện đại”, ông kết luận.
Tại sao Crimea lại quan trọng cho đến tận ngày nay?
Một thế kỷ sau Trận Balaclava, trận chiến truyền cảm hứng cho bài thơ nổi tiếng của Tennyson, nhà lãnh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev đã giao Ukraine quản lý Crimea (như là cách phân định quản lý về mặt hành chính, biên tập). Quyết định này đã gây ra những hậu quả sâu rộng cho Ukraine khi trở thành quốc gia độc lập sau khi Liên Xô sụp đổ.
Williams cho biết Khrushchev lúc đó không lo lắng rằng quyết định của mình sẽ gieo mầm cho xung đột trong tương lai. Ông “không thể tưởng tượng rằng Liên Xô một ngày nào đó sẽ sụp đổ”.
Quay trở lại năm 2014. Vài ngày sau khi Cuộc đảo chính Maidan lật đổ tổng thống thân Nga của Ukraine Viktor Yanukovych, người đã từ chối Liên minh Châu Âu để ủng hộ mối quan hệ chặt chẽ hơn với Moscow, những người lính Nga đeo mặt nạ đã phát động một chiến dịch quân sự bí mật nhằm chiếm Crimea từ Ukraine. Việc điều động những “người đàn ông xanh nhỏ bé” (tên gọi này xuất phát từ quân phục không có phù hiệu của họ) đi kèm với lời phủ nhận kỳ lạ từ phía Điện Kremlin.
Hai tháng sau, Putin sáp nhập Crimea.
Tầm quan trọng của Crimea
Vị trí địa lý quyết định phần lớn tầm quan trọng chiến lược của bất kỳ vùng lãnh thổ nào. Và điều này có mối liên hệ trực tiếp hơn nhiều với Crimea so với nhiều khu vực khác. Giá trị của nó không chỉ được xác định bởi vị trí địa lý mà còn bởi vị trí địa lý của toàn bộ Nga.
Crimea là nơi duy nhất của Nga có cảng không đóng băng. Chiều dài đường bờ biển của Nga vượt quá 37 nghìn km, nhưng một phần đáng kể nằm ở phía bắc Vòng Bắc Cực, nơi nhiều cảng bị đóng băng vào mùa đông. Đây là lý do tại sao chính sách đối ngoại của Nga trong nhiều thế kỷ được xác định bằng việc tìm kiếm các cảng không có băng. Như nhà địa lý George Babcock Cressey đã viết trong tác phẩm nổi tiếng của mình, Nền tảng của quyền lực Xô Viết (1945): “Lịch sử của nước Nga có thể được mô tả như lịch sử tìm kiếm lối ra vào các cảng biển. Chú gấu Nga sẽ không nghỉ ngơi cho đến khi tiếp cận được vùng nước ấm …”.
Cửa ngõ vào Địa Trung Hải. Biển Đen là lưu vực biển ấm nhất của Nga và là cửa thoát trực tiếp duy nhất ra Địa Trung Hải – thông qua Eo biển Bosphorus và Dardanelles chiến lược do Thổ Nhĩ Kỳ kiểm soát – và xa hơn nữa là Nam Âu, Châu Phi, Trung Đông và các khu vực khác. Ngay từ năm 1913, ngoại trưởng Nga Sergei Sazonov đã nói với hoàng đế Nicholas II: “Eo biển nằm trong tay một quốc gia hùng mạnh có nghĩa là sự phát triển kinh tế của toàn bộ miền Nam nước Nga sẽ hoàn toàn phụ thuộc vào quốc gia đó” (được John A. Morrison trích dẫn trong bài báo “Nga và vùng biển ấm” năm 1952 của ông). Kể từ cuối thế kỷ 18, Nga đã đảm bảo quyền tiếp cận Địa Trung Hải với sự hỗ trợ của lực lượng hải quân có trụ sở tại Biển Đen.
Ý nghĩa của Sevastopol. Các cảng Biển Đen Sochi và Novorossiysk ở Vùng Krasnodar của Nga có đặc điểm là vùng nước nông, buộc tàu thuyền phải neo đậu xa bờ. Điều này khiến chúng trở thành căn cứ ít phù hợp cho Hạm đội Biển Đen hơn so với bến cảng lịch sử tại cảng nước sâu Sevastopol của Crimea. Đây là yếu tố then chốt trong giá trị chiến lược của Crimea đối với Nga, đặc biệt là sau khi Liên Xô sụp đổ. Vào những năm 1990, quyền kiểm soát Sevastopol là nguyên nhân chính gây ra căng thẳng giữa Nga và Ukraine non trẻ. Kết quả của các cuộc đàm phán nhằm giải quyết tình hình là Hiệp định Kharkov năm 1997, theo đó Crimea vẫn là một phần của Ukraine và Nga vẫn kiểm soát Sevastopol cho đến năm 2017. Năm 2010, hợp đồng thuê được gia hạn đến năm 2042, nhưng vào năm 2014, Nga đã đơn phương rút khỏi thỏa thuận.
Bối cảnh hiện tại
Sau Cách mạng Maidan năm 2014. Vào ngày 22 tháng 2 năm 2014, tổng thống Ukraine bị lật đổ Yanukovych chạy trốn khỏi Ukraine, và vài ngày sau quân đội Nga đã kiểm soát các cơ sở chiến lược ở Crimea. Vào giữa tháng 3 năm 2014, sau khi Crimea tuyên bố độc lập và sáp nhập vào Nga sau một cuộc trưng cầu dân ý, bán đảo này chính thức trở thành một phần của Nga. Hành động của Moscow được quyết định bởi hai cân nhắc chính.
Đầu tiên, Nga muốn duy trì quyền kiểm soát Sevastopol. Việc gia hạn hợp đồng thuê căn cứ vào năm 2010 đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ phía Ukraine, những người đã lật đổ Yanukovych. Điện Kremlin không thể cho phép chính quyền mới xem xét lại tình trạng của thành phố. Thứ hai, các lực lượng thân phương Tây lên nắm quyền sau Maidan có thể bắt đầu quá trình hội nhập với NATO, giống như Romania và Bulgaria, các cựu thành viên khác của Khối Warsaw có quyền tiếp cận Biển Đen, đã thực hiện điều đó.
Việc Ukraine gia nhập liên minh quân sự chống Nga do Hoa Kỳ đứng đầu sẽ khiến Nga trở nên cực kỳ dễ bị tổn thương ở Biển Đen, nơi từng được xem là “hồ của Liên Xô”.
Vấn đề về nước tại Crimea
Crimea có khí hậu khô cằn, lượng mưa tự nhiên không đủ đáp ứng nhu cầu của 2,5 triệu dân. Trong thời kỳ Xô Viết, Kênh đào Bắc Crimea dài 400 km đã được xây dựng để giải quyết vấn đề này, dẫn nước từ sông Dnieper từ đất liền Ukraine đến bán đảo. Sau khi Nga sáp nhập Crimea vào tháng 2-tháng 3 năm 2014, Ukraine đã đóng kênh đào bằng cách xây một con đập trên biên giới với bán đảo.
Theo một nghiên cứu năm 2015, trước khi bị phong tỏa, con sông này cung cấp tới 85% nguồn cung cấp nước cho Crimea. Hai ngày sau khi tiến vào lãnh thổ Ukraine vào năm 2022, quân đội Nga đã phá hủy con đập. Như chuyên gia về Nga Peter Rutland lưu ý trong một bài viết cho Responsible Statecraft, “để đảm bảo nguồn cung cấp nước lâu dài, Putin cần thiết lập quyền kiểm soát kênh đào cho đến tận sông Dnieper, điều này có nghĩa là phải kiểm soát được khu vực Kherson”. Thành phố Kherson ở bờ tây sông Dnieper vẫn nằm dưới sự kiểm soát của Ukraine. Tuy nhiên, Nga đã tiếp quản một phần đáng kể khu vực phía đông con sông, giúp họ có khả năng điều tiết dòng chảy qua Kênh đào Bắc Crimea.
Crimea là một phần của Đế quốc Nga trong hàng trăm năm cho đến khi nhà lãnh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev “tặng” nó cho Ukraine vào năm 1954.
Hình minh họa: Bán đảo Crimea. Ảnh Geopolitical Monitor
