“Không có gì tự do hơn tình huynh đệ của các quốc gia”, các tổng thống của Argentina và Brazil đã tuyên bố vào đầu năm nay, “gắn kết cùng nhau từ chiều sâu của lịch sử để biến tương lai thành của chúng ta”, thứ ngôn ngữ vang dội này – của sự giải phóng và tình huynh đệ – đã gợi lên khát vọng của vị anh hùng vĩ đại của Nam Mỹ, ‘Simón Bolívar’. Trên thực tế, nói một cách hoa mỹ, họ muốn tạo ra một loại tiền tệ chung, được gọi là “el sur”.

Kế hoạch thành lập một liên minh tiền tệ, chỉ là kế hoạch mới nhất trong lịch sử lâu dài của các hiệp ước và đề xuất nhằm tạo ra một ‘khối gần gũi hơn’ trong khu vực.

Jamil Mahuad, cựu tổng thống Ecuador, nói với tôi: “Ý tưởng về sự hội nhập của Mỹ Latinh đã quá cũ. Đó là một giấc mơ lớn, nhưng một giấc mơ luôn ngắn ngủi”.

Trong nhiệm kỳ của Jamil Mahuad, vào cuối những năm 1990, đất nước phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng đến mức đồng nội tệ sụp đổ. Giải pháp của ông là một giải pháp tuyệt vọng: Đô la hóa – theo một cách nào đó, phản đề của ‘el sur’ (nghĩa đen là “phía nam”).

Trên thực tế, Ecuador đã tham gia liên minh tiền tệ của người khác (hàm ý sử dụng đồng đô la như là tiền tệ quốc gia – biên tập), nhưng không có bất kỳ đặc quyền nào với tư cách thành viên.

Athanasios Orphanides, giáo sư kinh tế tại MIT, nói với tôi: “Một số bài báo nói rằng, “sur” sẽ là liên minh tiền tệ lớn thứ 2 sau EU, nhưng đó là một sai lầm. Liên minh tiền tệ lớn nhất là Hoa Kỳ”.

Hiến pháp thành lập chính phủ liên bang năm 1789 cũng đưa ra quan điểm ‘tập trung hóa’ việc tạo ra tiền. Nếu không có hệ thống này, đồng đô la có thể không hùng mạnh như vậy. Thay vào đó, các bang sẽ có thẩm quyền pháp lý như một nhà thầu và có quyền ấn định lãi suất.

Các nước Mỹ Latinh kiểm soát tiền của chính họ, nhưng đôi khi cũng mất kiểm soát. Thông thường, điều này có thể xảy ra do một ngân hàng trung ương bị áp lực phải thực hiện ‘đấu thầu’ và in tiền của chính phủ, thay vì thực hiện kỷ luật tài khóa tốt, hoặc do những biến động thất thường của nền kinh tế toàn cầu buộc giá hàng nhập khẩu thiết yếu phải tăng.

Các nền kinh tế nhỏ hơn có xu hướng, có nhiều loại tiền tệ ‘dễ vỡ’ hơn. Khi Mahuad quyết định sử dụng đồng đô la (USD) cho Ecuador, không phải vì ông ấy là một tín đồ của đô la hóa, ông ấy nói với tôi, mà bởi vì ông ấy không có lựa chọn nào tốt hơn.

Những nỗ lực đưa Mỹ Latinh trở thành một liên minh chặt chẽ hơn, hầu hết đều thất bại. Bolívar, người lãnh đạo các chiến dịch giành độc lập ở 6 quốc gia Nam Mỹ, có lẽ là người nổi tiếng nhất vì những nỗ lực của ông.

Năm 1819, ông tuyên bố thành lập một quốc gia duy nhất được gọi là ‘Đại Colombia’ bao gồm lãnh thổ bao gồm Venezuela, Colombia, Panama và Ecuador ngày nay.

Và vào năm 1826, ông đã cố gắng tập hợp một liên minh các nước cộng hòa thậm chí còn lớn hơn ở châu Mỹ với một quân đội có thể bảo vệ họ khỏi các cường quốc châu Âu.

Quốc gia duy nhất phê chuẩn sáng kiến ​​này là quốc gia dưới sự cai trị của ông, nó đã sụp đổ theo thời gian. “Liên minh đại Colombia” giải thể vào năm 1831, vài tháng sau khi ông qua đời.

Một lý do khiến các quốc gia Mỹ Latinh gặp khó khăn trong việc hình thành một khối – nó liên quan đến vấn đề khiến họ trở thành những quốc gia khác biệt ngay từ đầu.

Đế chế Tây Ban Nha nhấn mạnh rằng, các thuộc địa của họ không thể giao thương với nhau, và chia quyền thống trị của mình thành các phó vương quốc, các tướng lãnh và các lãnh thổ, mỗi vùng có bộ máy hành chính riêng.

Khi các thuộc địa này giành được độc lập, quân đội của họ yếu và không phù hợp để sáp nhập lãnh thổ, nhà sử học Alfredo Ávila nói với tôi, vì vậy các quốc gia hậu thuộc địa này vẫn tách biệt, và một số chia tách xa hơn (ví dụ, vương quốc Guatemala, cuối cùng sẽ trở thành 5 quốc gia ở Trung Mỹ).

Sau đó, vào nửa sau của thế kỷ 20, động lực hội nhập đã tạo ra Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF)và Ngân hàng thế giới (WB) đã tạo ra các thể chế tương tự ở Mỹ Latinh, tất cả đều là các diễn đàn khu vực đầy hứa hẹn hoặc thương mại tự do hơn.

Những năm 1960 đã mang lại hiệp ước Andean và hiệp hội thương mại tự do Mỹ Latinh. Tuy nhiên, cả 2 đều suy yếu và ngay cả việc đổi tên thương hiệu trong những thập kỷ tiếp theo cũng không thể phục hồi chúng.

Hai hiệp định hứa hẹn nhất cho đến nay là Mercosur, một liên minh thuế quan được thành lập vào năm 1991 và Liên minh Thái Bình Dương, một khối thương mại được thành lập vào năm 2011. Nhưng cả 2 đều không thực hiện đầy đủ: Mercosur đã cho phép rất nhiều ngoại lệ mà khu vực của nó không có gì khác ngoài thuế quan- miễn phí. Liên minh Thái Bình Dương phần lớn đã thất bại trong việc tăng cường thương mại giữa các thành viên.

Và vì vậy, ngày nay, Mỹ Latinh vẫn bị chia cắt.

Chỉ 15% thương mại nằm trong khu vực, so với 55% ở châu Âu và 38% ở Bắc Mỹ. Chỉ 1 phần 3 các chuyến bay lục địa kết nối các thành phố Mỹ Latinh với nhau và đường xuyên Mỹ Latinh, tuyến đường được hình thành với tham vọng nối liền một bán cầu, đã trải dài ngập bùn – trong mùa mưa và phát triển ổ gà có khả năng làm chìm xe tải.

Sự thiếu ràng buộc đó đã là một lực cản đáng kể đối với ngành công nghiệp. Shannon O’Neil, một thành viên cao cấp về nghiên cứu Mỹ Latinh tại hội đồng quan hệ đối ngoại, nói với tôi: “Không một quốc gia nào, kể cả Brazil, có thị trường địa phương hoặc thị trường lao động đủ lớn để tạo ra các sản phẩm cạnh tranh với châu Á. “Ví dụ, họ không thể tự sản xuất ô tô”.

Mỹ Latinh không đơn độc trong sự cô lập của nó.

Nam Á, Trung Đông và châu Phi cận Sahara cũng đã thất bại trong việc hình thành các liên minh lớn và thậm chí còn xếp hạng thấp hơn trong thương mại nội vùng.

Điều có lẽ phân biệt Mỹ Latinh với các khu vực bị chia rẽ khác trên thế giới là các quốc gia cấu thành của nó đã nói về sự thống nhất trong bao lâu. Quan điểm cho rằng các quốc gia chia sẻ ngôn ngữ Tây Ban Nha, tôn giáo và lịch sử thuộc địa có thể hợp nhất thành một thứ gì đó lớn hơn tiếp tục nổi lên (Brazil nói tiếng Bồ Đào Nha được đưa vào vì sự gần gũi và tương đồng của nó).

Sự hấp dẫn của ý tưởng này dường như đủ mạnh để truyền cảm hứng cho những nỗ lực hội nhập định kỳ nhưng không làm cho chúng thành công.

Cuộc nói chuyện về hợp tác quốc tế đôi khi đến từ những điều không ngờ tới. Vào năm 2019, tổng thống khi đó của Brazil, Jair Bolsonaro, đã đề xuất đồng Peso real, một loại tiền tệ sẽ được dùng chung giữa Brazil và Argentina – quốc gia khi đó cũng do một nhà lãnh đạo cánh hữu lãnh đạo.

Bolsonaro nói, điều này sẽ đóng vai trò như “chiếc khóa để ngăn chặn chủ nghĩa xã hội”. Ngân hàng trung ương Brazil đã đưa ra tuyên bố rằng, dự án tiền tệ này sẽ không xảy ra.

Ngày hôm sau, Bolsonaro khăng khăng rằng nó sẽ xảy ra, nhưng không bao giờ nhắc lại. Sau đó, vào năm 2021, Andrés Manuel López Obrador, tổng thống Mexico, đã đề xuất xây dựng ở châu Mỹ Latinh “một cái gì đó tương tự như Liên minh châu Âu, nhưng phù hợp hơn với lịch sử, thực tế, bản sắc của chúng tôi”.

Ông ấy không nói chính xác đó sẽ là gì, chỉ nói rằng, nó sẽ liên quan đến một quá trình phức tạp – và rằng, vào dịp kỷ niệm 238 năm ngày sinh của Bolívar, những giấc mơ của ông ấy vẫn chưa được thực hiện. López Obrador dường như cũng đã từ bỏ kế hoạch.

Bên cạnh giấc mơ của Bolívar, EU cung cấp mô hình chính để tham khảo. Tuy nhiên, sự tiến hóa của nó có một mục đích rất khác. Sau khi chiến tranh thế giới thứ 2 kết thúc, các nhà lãnh đạo phương tây nghĩ rằng, việc ràng buộc các nền kinh tế châu Âu lại với nhau sẽ đảm bảo hòa bình.

Khởi đầu là một thỏa thuận về sản xuất than và thép giữa Pháp, Đức và các nước ‘Benelux’ dần trở thành một thị trường chung, và sau đó bổ sung các thể chế riêng và các mối quan hệ ngày càng chặt chẽ hơn giữa các thành viên, tạo điều kiện cho lao động tự do lưu chuyển, và cuối cùng, vào cuối những năm 1990, các kế hoạch về một đồng tiền chung.

Đồng Euro được thông qua hoàn toàn vào năm 2002, không được yêu thích rộng rãi. Sau cuộc khủng hoảng tài chính 2008 – 2009, các quốc gia Nam Âu mắc nợ nặng nề đã buộc phải chịu đựng các biện pháp thắt lưng buộc bụng nghiêm trọng của các cơ quan quản lý khu vực đồng Euro. Hy Lạp, vỡ nợ.

Xét về lịch sử lâu dài và đầy tranh cãi đó, việc tạo đồng tiền chung “el sur” là một con đường tắt – điều này cũng có thể đúng, dựa trên một số đánh giá ban đầu. Olivier Blanchard, cựu kinh tế trưởng của IMF, viết: “Điều này thật điên rồ”.

“Đó là một ý tưởng tồi tệ”, Paul Krugman, người đoạt giải Nobel, người thường không đồng ý với Blanchard, nhận xét.

Như kinh nghiệm của EU cho thấy, các đồng tiền chung yêu cầu các quốc gia phải có hệ thống chính trị ổn định và có quan điểm chung về chính sách kinh tế vĩ mô. Để “sur” hoạt động, Argentina và Brazil trước tiên phải dỡ bỏ các rào cản thương mại, tăng cường quan hệ chính trị, hài hòa các quy định kinh doanh và thực hiện các động thái để tạo điều kiện cho dòng lao động và vốn tự do giữa hai nước.

“Bạn không thể chỉ nói ‘chúng ta sẽ sử dụng một loại tiền tệ chung’,” Orphanides, giáo sư MIT, nói với tôi. “Đó không phải là cách nó hoạt động”.

Trở ngại cho “el sur”

Một trở ngại lớn đối với “el sur” – là một đồng tiền chung – nó có thể sẽ tốt cho 1 trong 2 bên. Trong ngắn hạn, Argentina sẽ có nhiều lợi ích hơn. Brazil có một đồng tiền mạnh, ổn định được bảo vệ bởi một ngân hàng trung ương độc lập thận trọng, ngân hàng này đã thành công trong việc giữ lạm phát ở mức một con số kể từ năm 2004.

Ngược lại, tỷ lệ lạm phát của Argentina lên tới 95% vào năm ngoái – điều mà tổng thống nước này đổ lỗi cho giới truyền thông. Chính sách tiền tệ của Brazil có uy tín trên thị trường tiền tệ quốc tế. Argentina đã phải áp đặt các biện pháp kiểm soát vốn để ngăn người dân mua đô la.

Và giống như các chương trình tiền tệ hoặc thanh toán khác được đặt ra để thay thế đồng đô la trong thương mại ở Mỹ Latinh, “el sur” sẽ cần ngân hàng trung ương của các nước thành viên đảm bảo cho nó bằng vàng hoặc một loại tiền dự trữ – mà trớ trêu thay, có lẽ sẽ là đồng đô la.

Alexandre Schwartsman, người từng làm việc tại ngân hàng trung ương Brazil vào những năm 2000, nói với tôi, ông ấy nghi ngờ liệu đồng sur, nếu thành hiện thực, có bao giờ trở thành một đồng tiền chung hoạt động đầy đủ hay không.

Dự án của Argentina và Brazil còn quá sớm vì một đồng tiền chung cần rất nhiều hình thức hợp tác khác để hoạt động. Sử dụng cùng một loại tiền giấy nên là bước cuối cùng, không phải là bước đầu tiên.

Trước khi 2 quốc gia sẵn sàng chia sẻ một đồng xu, họ cần khắc phục những vấn đề cơ bản như thời gian chậm trễ mà những người lái xe phải đối mặt chỉ để đi qua biên giới giữa họ. El sur cũng vậy, sẽ phải đợi.

Gisela Salim-Peyer là phó biên tập của The Atlantic.