Tác giả: Michael Corbin
Với cuộc xung đột quân sự ở Ukraine hiện đã bước sang năm thứ 3, quan hệ Nga-Nhật tiếp tục xấu đi, thậm chí so với mức độ trước khi bắt đầu chiến dịch đặc biệt của Nga vào ngày 24 tháng 2 năm 2022.
Nhìn chung, mối quan hệ giữa hai nước chưa bao giờ suôn sẻ. Họ đã bị cản trở sau Thế chiến thứ hai, do không đạt được một hiệp ước chính thức chấm dứt tình trạng thù địch giữa họ và do những bất đồng nảy sinh từ tranh chấp lãnh thổ cũ đối với chuỗi đảo Thái Bình Dương – mà Nhật Bản gọi là Lãnh thổ phía Bắc và ở Nga là Quần đảo Nam Kuril.
Xem thêm: Sự Kết Thúc Bị Lãng Quên Của Thế Chiến 2
Ngay cả trước cuộc xung đột Ukraine, Nhật Bản đã phàn nàn về sự gia tăng hiện diện quân sự của Nga trên các hòn đảo này.
Bất chấp những tranh chấp và chia rẽ kéo dài đã tồn tại kể từ Thế chiến 2, Shinzo Abe, người giữ chức thủ tướng từ năm 2012 đến năm 2020, đã thúc đẩy mối quan hệ nồng ấm hơn với Moscow, cố gắng thu hút Nga làm vùng đệm chống lại Trung Quốc, mối đe dọa an ninh lớn nhất của Nhật Bản.
Theo Hãng thông tấn Nga (TASS), Putin và Abe đã gặp mặt trực tiếp hơn 25 lần và có khoảng 10 cuộc trò chuyện qua điện thoại. Cuộc gặp cuối cùng của họ diễn ra vào mùa thu năm 2019 và cuộc trò chuyện qua điện thoại cuối cùng của họ là vào ngày 31 tháng 8 năm 2020, khi Putin gọi điện cho Shinzo Abe.
Nền tảng của mối quan hệ Putin- Shinzo Abe là sự tôn trọng cá nhân lẫn nhau, cũng như lợi ích chung trong việc mở rộng thương mại, đặc biệt là đáp ứng nhu cầu hàng hóa của Nhật Bản. Shinzo Abe cũng coi Nga là vùng đệm tiềm năng chống lại một Trung Quốc ngày càng thù địch.
Năm 2013, thương mại giữa Nga và Nhật Bản đạt mức cao kỷ lục 34,8 tỷ USD và duy trì ở mức cao trong suốt thập kỷ, bất chấp biến động giá dầu. Trở lại năm 2021, kim ngạch thương mại song phương đã vượt quá 20 tỷ USD, trong đó 45% là xuất khẩu năng lượng của Nga sang Nhật Bản.
Sau khi Nga thực hiện chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine vào ngày 24 tháng 2 năm 2022, Nhật Bản đã tước bỏ vị thế quốc gia được ưu ái nhất của Nga, như một phần của một loạt các biện pháp trừng phạt kinh tế nhắm vào Nga và Ngân hàng trung ương Nga, bao gồm cả việc đóng băng tài sản.
Theo tờ The Japan Times: “Nếu không có quy chế MFN (quy chế Tối huệ quốc) theo quy định của Tổ chức thương mại Thế giới (WTO) … thuế quan đánh vào cá hồi nhập khẩu từ Nga đã tăng lên 5% từ 3,5% và đối với cua từ 4% lên 6%. Kết quả là những điều này và các lệnh trừng phạt liên quan đến nhiên liệu, tổng thương mại vào năm 2023 chỉ là 10 tỷ USD”.
Các yếu tố chính khiến kim ngạch thương mại giảm là do nhập khẩu than của Nga giảm 67,1%, nguồn cung ô tô sang Nga giảm 44,9% và phụ tùng, linh kiện của Nhật Bản giảm 32,5% trong bối cảnh Moscow bị trừng phạt. Tuy nhiên, tài nguyên năng lượng và phương tiện vẫn chiếm hơn 69% tổng kim ngạch thương mại.
Bất chấp sự sụt giảm trong thương mại song phương, một báo cáo tháng 2 của JETRO – Tổ chức xúc tiến thương mại của chính phủ Nhật Bản, cho biết cho đến năm 2022, 156 công ty và tổ chức kinh tế Nhật Bản đang hoạt động ở Nga và 35% trong số đó báo cáo rằng họ vẫn tiếp tục hoạt động kinh doanh.
Trong 2 năm qua cho đến mùa thu năm 2023, khoản đóng góp 12,1 tỷ USD của Nhật Bản cho Ukraine chủ yếu bao gồm hỗ trợ tài chính và nhân đạo. Việc cung cấp thiết bị quân sự cho Kiev chỉ giới hạn ở các thiết bị không gây sát thương.
Tuy nhiên, Moscow đã phản ứng giận dữ vào tháng 12 năm 2023 khi Nhật Bản cho biết họ sẵn sàng cung cấp tên lửa phòng không Patriot cho Ukraine.
Đây là sự thay đổi lớn đầu tiên đối với các hạn chế xuất khẩu mà Nhật Bản thực hiện trong 9 năm. Mặc dù các biện pháp kiểm soát xuất khẩu mới của Nhật Bản vẫn ngăn cản nước này cung cấp vũ khí cho các nước đang có chiến tranh, nhưng điều này có thể ‘gián tiếp mang lại lợi ích cho Ukraine trong cuộc xung đột với Nga”.
Quan hệ ngoại giao giữa hai nước gần đây cũng trở nên đối đầu hơn.
Tờ Moscow Times đưa tin cựu tổng thống Nga Dmitry Medvedev hôm 20 tháng 2 năm 2024, “đã chỉ trích thủ tướng Nhật Bản sau khi Kishida nói rằng, chính phủ của ông vẫn cam kết ký hiệp ước hòa bình với Nga để giải quyết tranh chấp lãnh thổ đối với chuỗi đảo mà Nhật Bản tuyên bố chủ quyền”.
Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida cho biết trong bài phát biểu chính sách trước Quốc hội trước đó cùng ngày rằng, Tokyo “vẫn hoàn toàn cam kết” đàm phán, điều mà Nhật Bản gọi là Lãnh thổ phương Bắc và ký một thỏa thuận chính thức chấm dứt Thế chiến 2. Kishida cũng cho biết sự hỗ trợ của chính phủ đối với Ukraine và các biện pháp trừng phạt chống lại Nga “sẽ không thay đổi”.
Medvedev trả lời trên mạng xã hội X: “Chúng tôi không quan tâm đến “cảm xúc của người Nhật” về cái gọi là “lãnh thổ phía Bắc”.
Và ông nói thêm: “Đây không phải là một loại “lãnh thổ tranh chấp”, mà thuộc về Nga”. Những tuyên bố như vậy của Medvedev còn thể hiện rõ ràng, rõ ràng quan điểm của chính phủ Nga coi Nhật Bản là một quốc gia “không thân thiện”.
Nhật Bản cũng đã thực hiện các sáng kiến kinh tế để tái thiết Ukraine, điều mà Nga không thích. Vào giữa tháng 2 năm 2024, chính phủ Nhật Bản đã tổ chức hội nghị Nhật Bản-Ukraine nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tái thiết ở Ukraine.
Hội nghị do chính phủ Nhật Bản và Ukraine cũng như các tổ chức kinh doanh Nhật Bản và JETRO tổ chức, có thể được xem là một dấu hiệu cho thấy các ưu tiên địa chính trị của Nhật Bản trong việc hỗ trợ tình hình ở Châu Âu.
Hơn nữa, những nỗ lực của Nhật Bản nhằm đảm bảo vai trò lãnh đạo, trong công cuộc tái thiết Ukraine cho thấy rõ rằng các ưu tiên của Nhật Bản phù hợp với Hoa Kỳ và Liên minh Châu Âu.
Theo Bộ ngoại giao Nhật Bản, các cơ quan chính phủ và công ty Nhật Bản và Ukraine đã ký kết hơn 50 thỏa thuận trong hội nghị.
Nhật Bản đã cam kết viện trợ mới 105 triệu USD cho Ukraine để tài trợ cho việc rà phá bom mìn và các dự án tái thiết khẩn cấp khác trong lĩnh vực năng lượng và giao thông. Và tổng thống Kishida cũng tuyên bố khai trương văn phòng JETRO mới tại Kiev.
Sau khi bắt đầu chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga ở Ukraine, sự hợp tác quân sự của nước này với Trung Quốc đã được tăng cường.
Nhật Bản coi sự hợp tác quân sự ngày càng tăng giữa họ là mối đe dọa chưa từng có và có thể khiến nước này bị cô lập trong khu vực. Do đó, Tokyo tiếp tục nỗ lực thể hiện cam kết của mình đối với nguyên trạng về mặt hỗ trợ chủ quyền, luật pháp và trật tự quốc tế.
Trong khi giới tinh hoa Nhật Bản muốn duy trì sự ổn định do liên minh quân sự thời Chiến tranh Lạnh với Hoa Kỳ và Hàn Quốc, họ nhận ra rằng Hoa Kỳ có thể không còn chia sẻ đầy đủ lợi ích của Tokyo trong khu vực nữa.
Hơn nữa, mối quan hệ của Nhật Bản với Hàn Quốc đang bị rạn nứt và đôi khi có thể khiến liên minh với Mỹ không hiệu quả.
Điều này đòi hỏi Nhật Bản phải tiếp tục tìm kiếm những cách hợp tác với Nga để phục vụ lợi ích quốc gia của mình.
Mặc dù chính quyền Abe đã đánh dấu đỉnh cao của quan hệ Nhật-Nga và mức độ của họ trong ngắn hạn khó có thể được khôi phục (đặc biệt khi Nga vẫn đang trong tình trạng xung đột quân sự với Ukraine), sự phát triển của các mối quan hệ thân thiện, mặc dù không nồng ấm, thông qua hoạt động kinh doanh, văn hóa và các kênh phi chính phủ khác đều có lợi cho cả hai quốc gia.
Các công ty Nhật Bản vẫn chia sẻ mong muốn nối lại hoạt động kinh doanh ở Nga và đầu tư vào đó sau khi xung đột ở Ukraine kết thúc.
Các cuộc đàm phán về nghề cá hồi giữa hai nước đã được ký kết vào tháng 4 năm 2022 và các thỏa thuận nghề cá tiềm năng khác có thể được ký kết trong tương lai.
Ngoài ra, vào tháng 1 năm 2024, số lượng người Nga đến thăm Nhật Bản đã tăng gấp đôi so với tháng 1 năm 2023. Đây chỉ là hai lĩnh vực tương tác tích cực giữa hai nước.
Tuy nhiên, sẽ cần phải có sự kiềm chế đáng kể, vì một cuộc xung đột kéo dài ở Ukraina có thể làm suy yếu triển vọng tiến bộ ngay cả trong những lĩnh vực này.
