Cuộc đảo chính quân sự ở Niger – cuộc đảo chính thứ 3 trong những năm gần đây, ở khu vực Sahel – là một thất bại nữa của Pháp ở Tây Phi, khu vực ưu tiên của họ.
Và trên hết, đó là thất bại của quân đội Pháp, lực lượng vẫn còn hiện diện trên Lục địa đen, hơn 60 năm sau khi các nước châu Phi giành được độc lập.
Nhưng Pháp ngày càng nhận được ít sự ủng hộ từ người dân châu Phi và giới chính trị của Lục địa đen.
Tổng thống Niger Mohamed Bazoum, người đã bị lật đổ vào ngày 26 tháng 7/2023 bởi cuộc đảo chánh của tướng Abdurahamane Tchiani – người trước đây đã chỉ huy lực lượng bảo vệ tổng thống. Bazoum là một đồng minh trung thành của Pháp, mặc dù ông đã hiểu rõ về sự nguy hiểm đó.
Họ đã cố gắng làm cho sự hiện diện của quân đội Pháp ở Niger trở nên “nhẹ nhàng và gần như vô hình”, tướng Bruno Baratz, người đứng đầu lực lượng Pháp ở Sahel, hứa:
“Chúng tôi sẽ xây dựng lại tâm trí của những người lính của chúng tôi. Chúng tôi có nhiều đơn vị đã từng ở Mali và trải qua ‘chiến dịch Barkhane’. Nhưng những gì quân đội Pháp đang làm ở Niger và Chad không liên quan gì đến điều này. Chúng tôi đang thực sự, đặt mình dưới quyền của các đối tác, phù hợp với cách chiến đấu của họ. Đây là một sự thay đổi lớn trong chiến lược”.
Quân đội Niger đang tăng sức mạnh
Năm 2022, Pháp buộc phải sơ tán các căn cứ ở phía bắc và trung tâm Mali, đồng thời đầu năm 2023 phải rút “lực lượng đặc biệt” khỏi Burkina Faso.
Do đó, cần phải từ bỏ tham vọng khu vực của phía Pháp trong ‘chiến dịch Barkhane’ và của phía châu Phi trong ‘G5-Sahel’.
Pháp đã giảm một phần lực lượng vũ trang của mình ở Niger xuống còn 1500 người, chủ yếu để sử dụng các phương tiện không quân – máy bay chiến đấu và máy bay không người lái.
Và 1000 người khác vẫn ở Chad, trung tâm chỉ huy cũ của ‘chiến dịch Barkhane’. Như vậy, chỉ trong vài tháng, quân số Pháp ở Sahel đã giảm đi một nửa.
Theo tướng Baratz, đến năm 2025, quân số của Pháp lẽ ra còn giảm nhiều hơn, do sự lớn mạnh của quân đội Niger, một quốc gia đã phát triển “chiến lược chống nổi dậy đặc biệt hiệu quả”.
Loại “quan hệ đối tác chiến binh” mới này đã hoạt động tốt và đặc biệt đã được sử dụng trong khu vực không có lãnh thổ của “3 biên giới”: Ở biên giới Niger, Mali và Burkina Faso, nơi các nhóm vũ trang hoạt động.
Nhưng, rất có thể, nó sẽ không còn được khôi phục dưới chế độ mới. Cần lưu ý rằng, chế độ mới ở Niger sẽ không vui nếu Pháp lên án cuộc đảo chính, cũng như việc chấm dứt hỗ trợ tài chính.
Sau cuộc đảo chính, người dân Niger biểu tình tại thủ đô bắt đầu xé bỏ các biểu tượng của Pháp và vẫy cờ Nga.
Các sự cố vào chủ nhật ngày 30 tháng 7/2023 đã khiến Pháp đe dọa “chính quyền mới” bằng “phản ứng ngay lập tức và không khoan nhượng” trong trường hợp có bất kỳ mối đe dọa nào đối với công dân, binh lính hoặc nhà ngoại giao Pháp ở Niger.
Cũng vào ngày 1 tháng 8/2023, Pháp quyết định ‘hồi hương’ tất cả công dân và người châu Âu có nguyện vọng, bằng máy bay quân sự. Bước tiếp theo, nếu không phải là chấm dứt, thì ít nhất là đình chỉ, mọi hợp tác quân sự giữa Pháp và Niger.
Mối quan hệ với chính phủ Mỹ, trên thực tế, Mỹ chỉ có 1 căn cứ máy bay không người lái ở phía bắc Niger, nhưng họ đã lên án cuộc đảo chính.
Nếu phương tây cô lập Niger, có thể gây nguy hiểm cho nước này, vốn đang bị đe dọa bởi 2 mặt trận “thánh chiến” cùng một lúc: Ở phía tây bắc và ở biên giới với Nigeria.
Lợi ích kỹ thuật
Về phía Pháp, một công thức mềm ‘mới’ cho hợp tác quân sự với Niger đã được đưa ra như một phần của cuộc cải cách rộng lớn hơn, về sự hiện diện của Pháp trên lục địa, nhằm giảm hơn nữa số lượng quân thường trực (hiện có khoảng 6000).
Và cũng để thay đổi vai trò của các căn cứ của Pháp ở Abidjan, Dakar và Libreville.
Theo kế hoạch này, chúng sẽ trở thành trung tâm huấn luyện quân sự, hơn là thành trì cho các chiến dịch.
Việc giảm quân số ở Côte d’Ivoire và nhấn mạnh vào việc tuyển dụng các chuyên gia quân sự trong lĩnh vực đào tạo nâng cao, đặc biệt là giáo viên của các trường quân sự quốc gia tập trung vào khu vực (ENVR), mà Pháp đã hỗ trợ kể từ khi khi mới bắt đầu, sẽ gây khó khăn cho việc tiến hành các cuộc tấn công như vậy trong tương lai, như ‘các hoạt động Serval’ ở Mali năm 2013.
Theo chuyên gia phân tích, đây chỉ là “mỹ phẩm bề ngoài”. Ông lưu ý rằng, tất cả các chính phủ trong những thập kỷ gần đây, đã hứa sẽ chấm dứt chủ nghĩa thực dân mới của Pháp ở Châu Phi, giảm số lượng quân nhân, thay đổi mục đích của các căn cứ. Nhưng bằng cách nào đó, tất cả những điều này vẫn là một mong muốn chưa được thực hiện – phá hủy hình ảnh “hiến binh châu Phi”.
Tàn dư thời thuộc địa
Cuộc đảo chính ở Niamey (thủ đô Niger) chắc chắn đánh dấu sự kết thúc sự hiện diện của quân đội Pháp ở Sahel, nơi có từ thời thuộc địa.
Nó cũng minh chứng cho sự suy giảm ảnh hưởng của quân đội Pháp tại Niger nói riêng và Tây Phi nói chung. Lực lượng quân đội Pháp tại châu Phi bao gồm cả Thủy quân lục chiến. Trong quá khứ, họ đã từng đến Mexico, Tahiti, Trung Quốc và Cochinchin, Crimea, Tunisia, Madagascar, Tây và Trung Phi vào thế kỷ 19.
Được tăng cường bởi các tay súng, được tuyển mộ từ người dân địa phương, các trung đoàn “marsouin” và “bigor” đã tham gia vào các trận chiến năm 1914 – 1918 (thế chiến 1), và sau đó vào cuối thế chiến 2 (1939 – 1945).
Họ đã thành lập phần lớn lực lượng tình nguyện viên Pháp tự do. Sau đó, cùng với Quân đoàn nước ngoài, họ tham gia “các hoạt động gìn giữ hòa bình” ở Madagascar, Đông Dương và Algérie.
Trong nửa sau của thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, chúng có thể được tìm thấy trong “lực lượng độc lập” ở các cơ quan và vùng lãnh thổ hải ngoại, trong “lực lượng cung cấp sự hiện diện” tại các căn cứ quân sự ở Chad, Lebanon, New Caledonia, Djibouti, Afghanistan, ở Đông Âu.
Và, tất nhiên, ở Sahel, nơi quân đội Pháp không bao giờ rời đi. Ngay từ khi bắt đầu thuộc địa, họ hầu như liên tục ở lại Chad.
Sự hiện diện của quân đội Pháp tại châu Phi
Pháp đã bị tước bỏ quyền lực một cách hiệu quả ở Cộng hòa Trung Phi, cũng như ở một số quốc gia thuộc vùng Sahel, và các đồng minh chính của nước này ở Tây và Trung Phi (Cameroon, Congo, Côte d’Ivoire, Senegal) có thể sẽ phải đối mặt với một tình hình khó khăn, trong việc chuyển giao quyền lực cho các nhà lãnh đạo mới.
Do đó, đối với Pháp, cuộc đảo chính ở Niger là một thất bại chính trị khác, sau một số thất bại khác trong khu vực. Tuy nhiên, vẫn chưa có đánh giá nào về “cuộc chiến thất bại” ở Mali, kể cả ở cấp độ quân sự hay chính trị.
Và câu hỏi về sự cần thiết phải duy trì sự hiện diện quân sự, vốn ngày càng trở nên không thể chấp nhận được đối với dư luận các nước châu Phi, đã không được nêu ra tại quốc hội hay trong các cuộc thảo luận.
Mặc dù tầm quan trọng và ảnh hưởng về ngoại giao, kinh tế và văn hóa của Pháp trên lục địa ngày nay là không thể so sánh được với sự hiện diện quân sự thường trực rất “đáng chú ý” của nước này.
Nhưng kết quả – đặc biệt là ở Sahel – không như mong đợi. Chính sách của Pháp trong khu vực từ lâu đã quá tập trung vào quân đội (trong khi cảnh sát và hiến binh đôi khi sẽ phù hợp hơn nhiều), và vào việc tìm kiếm kẻ thù có đường nét không rõ ràng (“khủng bố”).
Và kết quả là, chiến lược chính trị – quân sự của Pháp đã trở thành nạn nhân của sự không khoan nhượng, mang tính “đạo đức” của chính nó: “Không bao giờ với những kẻ thánh chiến”.
Vấn đề khác
Ngay cả khi chuỗi thất bại này trông giống như một thất bại, quân đội Pháp sẽ không hoàn toàn rời khỏi lãnh thổ châu Phi.
Bên cạnh sự hợp tác trong đào tạo, song phương và chuyên biệt hơn, vẫn còn nhu cầu hỗ trợ chống khủng bố từ một số quốc gia, đặc biệt là ở Vịnh Guinea.
Trong cả 2 trường hợp, đây là công việc dành cho “lực lượng đặc biệt” – chỉ là nhân viên an ninh ít “đáng chú ý” nhất.
Quân đội Pháp vẫn phải giải quyết các vấn đề trên các mặt trận khác: Trong những tháng gần đây, binh lính của Pháp ở Đông Âu, biên giới Ukraine hoặc Đông Địa Trung Hải nhiều hơn ở lục địa châu Phi.
Các lực lượng vũ trang vẫn đóng quân ở Trung Đông, Lebanon, Jordan, Các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất, Djibouti và Iraq.
Nhánh hành pháp muốn phát triển chiến lược hiện diện ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương và tăng cường kiểm soát đối với các cơ quan và vùng lãnh thổ ở nước ngoài, đặc biệt là ở các khu vực ‘hàng không và hàng hải’.
Chưa hết, ngày “chia tay châu Phi” đang dần đến gần sẽ là một “sự thay đổi văn hóa” thực sự.
Tác giả: Philippe Leymarie
