Cháu trai 4 tuổi và cháu gái 2 tuổi của tôi rất tin vào ông già Noel. Chúng đặt niềm tin vào một nhân vật mà chưa bao giờ nhìn thấy thực sự, nhưng người mà chúng tin là có sức mạnh đặc biệt, dựa trên những câu chuyện được kể – đã được truyền lại qua nhiều thế hệ.
Vì vậy, niềm tin vào ông già Noel có phải là một tôn giáo?
Câu hỏi về những gì tạo nên một tôn giáo là rất thời sự. Một tòa án lao động đang trong quá trình phán quyết vấn đề – liệu chủ nghĩa thuần chay có đạo đức – có phải là một “niềm tin triết học” được bảo vệ giống như một tôn giáo hay không.
Theo Đạo luật bình đẳng năm 2010, “niềm tin triết học” là “đặc điểm được bảo vệ” – do đó, các cá nhân không thể bị phân biệt đối xử hợp pháp trên cơ sở ‘giữ niềm tin triết học hoặc tôn giáo’.
Với 5 tiêu chí mà Đạo luật bình đẳng sử dụng để bảo vệ ‘niềm tin triết học’, chủ nghĩa thuần chay có đạo đức – hoặc quan điểm cho rằng, việc sản xuất, sử dụng hoặc hưởng lợi từ các sản phẩm từ động vật là sai trái về mặt đạo đức – chắc chắn đủ tiêu chuẩn:
1. Có niềm tin thực sự.
2. Nó không chỉ đơn thuần là một ý kiến hay quan điểm, dựa trên tình trạng hiện tại của thông tin có sẵn.
3. Đó là một niềm tin về một khía cạnh quan trọng và đáng kể của cuộc sống và hành vi của con người.
4. Nó đạt được một mức độ nhất định về tính đồng bộ, nghiêm túc, gắn kết và tầm quan trọng.
5. Nó đáng được tôn trọng trong một xã hội dân chủ, và phù hợp với phẩm giá con người và các quyền cơ bản của con người.
Câu hỏi đặt ra cho tòa án là, liệu ‘chủ nghĩa thuần chay có đạo đức’ có phải là một niềm tin hay không – nói cách khác, liệu đó có phải là một cam kết chủ quan đối với sự thật dựa trên sự thật, bằng chứng hoặc đức tin, hay đó chỉ là một ý kiến, hoặc sở thích.
Là một phần của cuộc thảo luận này, hội đồng trọng tài sẽ cần xem xét sự khác biệt chính xác giữa 2 điều này.
Niềm tin tôn giáo là gì?
Đây chắc chắn là những câu hỏi triết học khó.
Nhưng trường hợp này làm nảy sinh một câu hỏi rộng hơn: Điều gì khiến một niềm tin trở thành niềm tin tôn giáo, trái ngược với niềm tin triết học – chẳng hạn như các lý tưởng thực dụng của Jeremy Bentham – mà chúng ta nên luật hóa theo cách tối đa hóa hạnh phúc, hoặc bất kỳ điều gì khác; niềm tin cũ – chẳng hạn như quan điểm trời sẽ mưa vào ngày mai. Chắc chắn, Đạo luật bình đẳng năm 2010 không rõ ràng về vấn đề này, nó chỉ nói rằng:
1. Tôn giáo có nghĩa là bất kỳ tôn giáo nào và việc đề cập đến tôn giáo bao gồm việc đề cập đến việc ‘không’ tôn giáo.
2. Niềm tin có nghĩa là bất kỳ niềm tin tôn giáo hoặc triết học nào, và một tham chiếu đến niềm tin, bao gồm một tham chiếu đến sự ‘không có’ (thiếu) niềm tin.
Sự ‘thiếu’ rõ ràng này có thể không quan trọng. Rất nhiều luật cố tình đưa ra các quy định không rõ ràng trên cơ sở là nó sử dụng các thuật ngữ, mà các tòa án đã quen thuộc, hoặc trên cơ sở là các tòa án có ‘quyền’ để phát triển các định nghĩa.
Các nhà triết học phân tích sử dụng thuật ngữ “niềm tin” để chỉ thái độ hoặc trạng thái tinh thần mà chúng ta có – khi coi một điều gì đó là đúng.
Vì vậy, ‘chủ nghĩa thuần chay có đạo đức’ là một niềm tin triết học ở mức độ, nó dựa trên sự chấp nhận sự thật, của một nguyên tắc thực tiễn nhất định – cụ thể là niềm tin rằng, mệnh đề sản xuất, sử dụng hoặc hưởng lợi từ sản xuất, sử dụng hoặc hưởng lợi từ động vật là sai trái về mặt đạo đức.
Có thể đưa ra nhiều lập luận thuyết phục để ủng hộ nguyên tắc này – ví dụ như việc sử dụng các sản phẩm từ động vật gây hại cho môi trường.
Mặt khác, có thể đưa ra nhiều lập luận thuyết phục chống lại nguyên tắc này – chúng ta cũng có thể chỉ ra rằng, con người được hưởng lợi rất nhiều từ sự sẵn có của các sản phẩm động vật.
Tuy nhiên, đặt vấn đề đạo đức sang một bên, chủ nghĩa thuần chay rõ ràng khác với niềm tin của những người theo Do Thái giáo, Cơ đốc giáo, Hồi giáo, Ấn Độ giáo hoặc Phật giáo.
Vậy điều gì làm cho một niềm tin trở thành tôn giáo – và tại ‘điểm’ nào thì một niềm tin trở thành niềm tin tôn giáo?
Đền thờ các vị thần
Nỗ lực đầu tiên để trả lời điều này là khẳng định rằng, nền tảng logic của niềm tin tôn giáo có liên quan đến Chúa – nơi mà “Chúa” được hiểu là một vị thần toàn năng, người đã tạo ra vũ trụ và mọi thứ trong đó.
Nhưng niềm tin vào một loại thần linh toàn năng nào đó – hay các vị thần – là bản chất của niềm tin tôn giáo, thì điều này sẽ loại trừ Phật giáo.
Phật giáo phủ nhận sự tồn tại của một vị thần sáng tạo, cũng như sự tồn tại của một linh hồn trường tồn – mặc dù các hình thức truyền thống của Phật giáo thừa nhận sự tồn tại của những sinh vật siêu nhiên như thần thánh và ma quỷ.
Nỗ lực thứ 2 để trả lời điều này là khẳng định rằng, niềm tin tôn giáo về cơ bản khác với niềm tin phi tôn giáo – trong cam kết của nó với ‘siêu nhiên’.
Nhưng điều này quá rộng, vì nó sẽ cho phép niềm tin vào bất kỳ loại thực thể siêu nhiên nào, cấu thành niềm tin tôn giáo, điều này đưa chúng ta trở lại niềm tin của cháu trai và cháu gái tôi vào ông già Noel.
Một cách tiếp cận tốt hơn, là tìm cách xác định một tôn giáo trước tiên, sau đó xác định xem niềm tin của một tín đồ tôn giáo đó có phải là tôn giáo hay không.
Thế nào là một tôn giáo?
Theo Ninian Smart (1927-2001), một học giả người Scotland tiên phong trong nghiên cứu tôn giáo so sánh, chúng ta có thể phân tích hiện tượng tôn giáo qua 7 chiều kích sau.
Thứ nhất, các tôn giáo liên quan đến nghi thức và nghi lễ.
Thứ hai, các tôn giáo mang tính kinh nghiệm và cảm xúc, theo nghĩa tôn giáo là một kinh nghiệm sống.
Thứ ba, có khía cạnh tường thuật và thần thoại đối với tôn giáo, cho phép có nhiều mức độ giải thích khác nhau về kinh thánh và sự mặc khải.
Thứ tư, có một hệ thống giáo lý và triết học đối với tôn giáo – một công thức có hệ thống của các giáo lý liên quan đến khía cạnh đạo đức và thứ năm, liên quan đến các nguyên tắc cơ bản của đúng và sai.
Thứ sáu bao gồm các thể chế xã hội. Thứ bảy bao gồm tất cả các đối tượng mà qua đó tinh thần của tôn giáo được thể hiện – ví dụ như cây thánh giá của Thiên chúa giáo.
Từ đây, chúng ta có thể thấy rằng, điều khiến niềm tin của một người trở thành niềm tin tôn giáo là một vấn đề cực kỳ phức tạp – nhưng vẫn có một điều chắc chắn: Đối với tất cả những ưu điểm hay khuyết điểm về nhận thức tôn giáo và tín ngưỡng, ‘chủ nghĩa thuần chay’ không thể được coi là một tôn giáo, bất chấp sự nhiệt thành của những người theo nó.
Jamie Buckland, giảng viên khoa triết học, Đại học York
