Trong một cuộc tấn công bất ngờ của phiến quân Syria tấn công Aleppo (Syria) ngày 27 tháng 11 năm 2024 đã khiến chế độ Bashar al-Assad bất ngờ, lực lượng đối lập đã chiếm được phần lớn thành phố Aleppo của Syria và bắt đầu tiến vào thành phố Hama, một trung tâm đô thị lớn khác.
Bất chấp những lời cam kết vào thứ hai (ngày 2 tháng 12 năm 2024) từ chính phủ Nga và Iran rằng, họ sẽ tăng cường hỗ trợ cho chế độ Syria, các cuộc tiến công của phiến quân nổi dậy vẫn tiếp tục. Nội chiến Syria một lần nữa lại bùng phát.
Các cuộc tấn công của lực lượng phiến quân đối lập là làn sóng phản kháng mới nhất đối với chính phủ Syria của Bashar al-Assad, một cuộc nội chiến bắt đầu vào năm 2011 và nhanh chóng trở thành một cuộc chiến tranh ủy nhiệm của các thế lực bên ngoài, cuối cùng dẫn đến hàng trăm nghìn người Syria chết và hàng triệu người tị nạn.
Nga và Iran đã giúp ổn định Syria. Trong khi đó, các nước Hồi giáo dòng Sunni trong khu vực đã hỗ trợ nhiều nhóm phiến quân khác nhau. Một số trong số họ là những người theo chủ nghĩa dân tộc thế tục muốn chấm dứt chế độ độc tài của Bashar al-Assad, một bên khác là những người Hồi giáo Sunni muốn thành lập một Nhà nước Hồi giáo (ISIS) – nhóm phiến quân khét tiếng và bạo lực nhất đã tuyên bố chiếm đóng lãnh thổ đáng kể ở Iraq và Syria.
Sau đó, vào năm 2019, một liên minh do Hoa Kỳ đứng đầu đã tấn công và phần lớn tiêu diệt ISIS ở Syria, và có vẻ như Bashar al-Assad đã giành chiến thắng quyết định trong cuộc chiến.
Nhưng bây giờ, với việc các đồng minh của Bashar al-Assad đang vướng vào Ukraine (Nga) và Lebanon (Iran), các nhóm phiến quân Syria đã có thể thực hiện những động thái quân sự táo bạo và thành công nhất của họ trong nhiều năm, khiến cả giới lãnh đạo Syria và phần còn lại của thế giới ngạc nhiên.
Xem thêm: 14 câu hỏi về Nội chiến Syria cần được trả lời?
Để hiểu rõ hơn về tình hình ở Syria, chúng tôi đã phỏng vấn Fawaz A. Gerges, giáo sư về quan hệ quốc tế tại Trường kinh tế London và là tác giả của cuốn “ ISIS: A History”.
Chúng tôi đã thảo luận về lý do tại sao chính phủ Syria của Assad đã suy yếu trong thập kỷ qua, tại sao phe đối lập Hồi giáo chống lại Assad vẫn mạnh hơn phe kháng chiến thế tục và thảm họa tồi tệ nhất của thế kỷ 21 là gì.
Những gì xảy ra ở Syria vào ngày 27 tháng 11 năm 2024 đã gây sốc cho hầu hết mọi người. Nhưng liệu nó có gây sốc cho những người như bạn, những người theo dõi khu vực này cực kỳ chặt chẽ không?
Tôi đã bị sốc vì tốc độ mà phe đối lập Hồi giáo và dân tộc chủ nghĩa có thể chiếm lại phần lớn vùng tây bắc Syria, bao gồm cả Aleppo.
Aleppo là thành phố lớn thứ hai ở Syria – thủ đô văn hóa. Nơi đây từng là một cường quốc kinh tế của Syria. Và quan trọng không kém, việc chính phủ Syria chiếm lại Aleppo vào năm 2016 đã đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc nội chiến.
Đây vẫn là một chấn động về mặt quân sự. Đầu tiên, vì khả năng của phe đối lập thực hiện một cuộc tấn công phủ đầu, điều đó có nghĩa là phe đối lập, chủ yếu là Hay’at Tahrir al-Sham (HTS) và nhiều nhóm khác, đã lên kế hoạch cho cuộc tấn công này trong một thời gian dài.
Đây không phải là sản phẩm phụ của một hoặc hai tháng mà có lẽ là một vài năm. Và thứ hai, lý do khiến tôi ngạc nhiên là tốc độ mà nhiều đơn vị Quân đội Syria ‘gục ngã’. Việc Aleppo sụp đổ nhanh chóng như vậy, và Quân đội Syria cùng lực lượng an ninh bị nghiền nát nhanh chóng như vậy, cho chúng ta biết rằng, Quân đội Syria và chính phủ Syria đang có những điểm yếu.
Xem thêm: Các nhóm lực lượng đối lập đang kiểm soát Syria là ai?
Bạn có thể giải thích, ý của bạn về phe Hồi giáo đối lập và dân tộc chủ nghĩa không?
Phe đối lập bao gồm hơn một chục phe phái, bao gồm cả phe Hồi giáo và phe dân tộc chủ nghĩa. Đó là phe đối lập Hồi giáo Sunni kết hợp, rồi phe dân tộc chủ nghĩa và phe đối lập có phần thế tục.
Nhưng tôi nghĩ rằng, sự chia rẽ này bỏ qua một điểm bao quát. Động lực chính đằng sau ‘quân nổi dậy và phe đối lập’ là HTS – lực lượng tiên phong của phe đối lập.
HTS ban đầu được gọi là Mặt trận Al Nusra và theo lịch sử, đây là một chi nhánh Al Qaeda của Osama bin Laden và Ayman al-Zawahiri, hai thủ lĩnh quá cố của Al Qaeda.
Và HTS đã cố gắng tách mình khỏi Al Qaeda trong vài năm qua. Mặt trận Al Nusra đổi tên thành HTS, vì muốn gửi một thông điệp rõ ràng tới những người ủng hộ họ trong khu vực, đặc biệt là Thổ Nhĩ Kỳ và Qatar, cũng như cộng đồng quốc tế, với mong muốn rằng họ không còn thực sự thuộc về Al Qaeda nữa.
Mặc dù HTS nói rằng, họ không còn thực sự là một phần của Al Qaeda nữa, nhưng họ là một tổ chức thánh chiến Salafi. Vì vậy, họ tuân theo một loại học thuyết cách mạng Sunni. Cả Hoa Kỳ và Vương quốc Anh đều tuyên bố đây là một nhóm khủng bố nước ngoài.
Đối với các nhóm dân tộc chủ nghĩa hơn, các nhóm Hồi giáo khác, HTS là phe đối lập chính thống, và họ có tới 10 nghìn chiến binh. Họ đa nguyên hơn và tin vào một xã hội cởi mở hơn bao gồm tất cả các thành phần dân tộc và tôn giáo.
Họ ít giáo điều và ít bị thúc đẩy bởi tôn giáo. Ngoài ra, HTS phụ thuộc vào các thế lực bên ngoài, bao gồm cả Hoa Kỳ.
Nhưng tôi nghĩ phe đối lập không thể làm được những gì họ đã làm trong vài ngày qua, nếu không có khả năng chiến đấu của HTS, không có ý chí của HTS, không có năng lực tổ chức của HTS, không có quá trình tổ chức và ra quyết định của HTS.
Cuối cùng, HTS sẽ quyết định hiệu quả chiến đấu trên chiến trường.
HTS và các nhóm khác đã tận dụng sự hủy diệt của ISIS để đạt được lợi thế của mình?
Tôi nghĩ, bạn thực sự không thể hiểu được bản đồ phe đối lập Syria, cả Hồi giáo và dân tộc chủ nghĩa, nếu không hiểu cuộc nội chiến đã ‘tàn phá’ các nhóm đối lập ở Syria từ năm 2013 đến năm 2019. Cuộc nội chiến cụ thể này là giữa ISIS và Mặt trận Al Nusra. Đó là cuộc chiến giành quyền lực.
Lúc đầu, trong cuộc nội chiến Syria, ISIS đã chiếm thế thượng phong, liên minh do Hoa Kỳ đứng đầu đã thay đổi cán cân quyền lực bằng cách phá hủy hầu hết năng lực của ISIS. Hoa Kỳ vô tình cho phép HTS trở thành nhóm đối lập thống trị ở Syria. Với rất ít ngoại lệ, liên minh do Hoa Kỳ đứng đầu đã không nhắm mục tiêu một cách có hệ thống vào HTS và đã tránh giết các nhà lãnh đạo hàng đầu của nhóm này, đặc biệt là Abu Mohammad al-Julani.
Và Abu Mohammad al-Julani (thủ lĩnh HTS) đã chứng tỏ mình là một nhà lãnh đạo hoạt động rất thông minh và rất có tính toán – không chỉ bằng cách đổi tên Mặt trận Al Nusra thành HTS mà còn bằng cách gửi các thông điệp trực tiếp và gián tiếp tới các nước trong khu vực và Hoa Kỳ rằng, ông ta không còn thực sự là một phần của liên minh Al Qaeda nữa.
Và quan trọng hơn, chúng tôi có nhiều báo cáo rằng, HTS đã cung cấp một số thông tin tình báo cho liên minh do Hoa Kỳ về các nhà lãnh đạo hàng đầu của ISIS.
Có phải lý do Mỹ không cố gắng truy đuổi nhóm này là vì, Mỹ hiện không tập trung vào Syria? Hay là vì họ nghĩ rằng, nhóm này, ngoài việc đổi tên, cũng đã cải tổ để không còn là mối đe dọa đối với lợi ích của Hoa Kỳ?
Điều hấp dẫn là trong suốt thời gian qua, thực sự, Hoa Kỳ đã cố tình tránh nhắm mục tiêu vào HTS và cố tình không tấn công Abu Mohammad al-Julani và các nhà lãnh đạo cấp cao của ông ta.
Không phải vì Hoa Kỳ không thể làm được điều đó – vì họ đã tiêu diệt được giới lãnh đạo ISIS – mà tôi nghĩ là vì Hoa Kỳ muốn tạo ra sự chia rẽ giữa Mặt trận Al Nusra và ISIS, và tập trung chủ yếu vào ISIS vì nó đại diện cho mối đe dọa lớn hơn đối với lợi ích của Hoa Kỳ và các đồng minh của Hoa Kỳ trong khu vực, và cũng vì mối quan hệ giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Mặt trận Al Nusra và sau đó là HTS.
Thổ Nhĩ Kỳ và Qatar đã giúp đỡ và cung cấp hỗ trợ tài chính, và có thể là vũ khí quân sự, cho HTS (Qatar đã phủ nhận việc tài trợ cho nhóm này vào năm 2017).
Theo tôi, sự phối hợp tình báo giữa Hoa Kỳ, Thổ Nhĩ Kỳ và Qatar có lẽ cũng quan trọng. Đây không phải là do Hoa Kỳ thiếu nguồn lực, hay do thiếu ý chí.
Hoa Kỳ biết vị trí lực lượng của họ. Tất cả họ đều ở Idlib, phía tây bắc Syria, gần biên giới Thổ Nhĩ Kỳ, và Thổ Nhĩ Kỳ hợp tác rất chặt chẽ với họ. Đây là một quyết định chiến lược của Hoa Kỳ.
Điểm yếu quân sự của chính phủ Syria chủ yếu nằm ở thực tế là các đồng minh của Assad bao gồm Iran, Hezbollah và Nga bị trói buộc ở các khu vực khác. Bạn có nghĩ rằng đó là những gì đang diễn ra không?
Tôi nghĩ, đó chỉ là một phần. Tôi cũng có một lời giải thích khác. Tôi nghĩ hầu hết những người quan sát Syria không thực sự nhận ra tác động của lệnh trừng phạt của Mỹ đối với Syria.
Các lệnh trừng phạt do Mỹ áp đặt đối với Syria đã tàn phá nền kinh tế Syria. Theo các cơ quan nhân đạo quốc tế, từ 80 đến 90% người dân Syria cần viện trợ nhân đạo. Chúng tôi có báo cáo rằng, Quân đội Syria không cung cấp đủ dinh dưỡng cần thiết cho binh lính.
Khía cạnh thứ hai bị bỏ qua là các cuộc tấn công có hệ thống của Israel vào Quân đội Syria trong 2 hoặc 3 năm qua đã gây ra tổn thất nặng nề cho quá trình ra quyết định, cho cơ sở hạ tầng, cho tinh thần, cho các đơn vị, cho ban lãnh đạo chính phủ Syria. Và phải tính đến việc Syria đã ở trong tình trạng chiến tranh kể từ năm 2011. Quân đội Syria đã mất khoảng 100 nghìn binh lính kể từ năm 2011.
Vì vậy, theo nghĩa này, HTS và phe đối lập – quân nổi loạn biết rất rõ những điểm yếu của chế độ Assad. Không chỉ có nền kinh tế bị phá vỡ, không chỉ có tình trạng nghèo đói cùng cực, không chỉ có quân đội yếu kém, cũng như các cuộc tấn công của Israel làm suy kiệt Quân đội Syria.
Và sau đó, một thực tế là, những người ủng hộ chính của Assad đang bận tâm ở một nơi khác.
Nga đã rút hầu hết lực lượng của mình khỏi Syria trong 3 năm qua (tính đến 2024). Israel đã nhắm mục tiêu một cách có hệ thống vào các lực lượng của Iran ở Syria hàng ngày, đặc biệt là trong năm 2024, và Israel cũng nhắm mục tiêu vào các đơn vị Hezbollah, đóng vai trò quan trọng trong việc cho phép Bashar al-Assad không chỉ sống sót mà còn về cơ bản đánh bại hầu hết phe đối lập.
Trong năm 2024, Iran đã bắt đầu rút hầu hết lực lượng khỏi Syria, và Hezbollah đã tham gia sâu sắc vào việc hỗ trợ Hamas ở Gaza và sau đó chiến đấu với Israel.
Vì vậy, HTS cùng đồng minh của họ đã nhận ra rằng, có một cơ hội, và họ đã tấn công rất mạnh Aleppo. Cuộc tấn công bất ngờ của họ diễn ra vào cùng ngày Israel và Hezbollah ký thỏa thuận ngừng bắn. Vì vậy, đó là một khoảnh khắc khá quyết định, mà HTS và quân nổi dậy đã khai thác.
Xem thêm: Nội chiến Syria quay trở lại: Bàn tay của Mỹ và Israel?
Nhưng chúng ta đang nói về một mục tiêu di động. Quân đội Syria hiện nay, cùng với Nga, có khả năng đang chuẩn bị cho một cuộc phản công, đặc biệt là ở Hama và những nơi khác. Quan điểm của tôi, sẽ có cuộc huy động lớn từ Quân đội Syria và các đồng minh của họ, bao gồm cả Nga, Iran và các lực lượng dân quân khác?
Syria có dân số người Kurd tương đối lớn, và trong thời kỳ hậu ISIS của Syria, khi cuộc nội chiến được xem là đã kết thúc, vẫn còn những khu vực do người Kurd kiểm soát được Hoa Kỳ hậu thuẫn. Và có cảm giác rằng, Assad đã trao quyền kiểm soát cho Iran và Nga, những nước đang đưa ra quyết định trên chiến trường. Bạn có thể mô tả nhà nước Syria hiện tại là gì không?
Trước hết, cuộc chiến Syria bùng nổ vào năm 2011 chưa bao giờ kết thúc. Những gì chúng ta thấy kể từ năm 2020 là một sự ‘lắng dịu’ trong cuộc chiến. Syria là một hỗn hợp bùng nổ của các ‘tác nhân phi nhà nước’ (lực lượng nổi dậy kiểm soát lãnh thổ Syria), các cường quốc khu vực và toàn cầu.
Có nhiều lực lượng chống chính phủ của tổng thống Assad ở Syria, bao gồm: (i) Quân đội Syria Tự do (FSA), với hơn 10 nghìn chiến binh Hồi giáo Sunni Salaf, được Thổ Nhĩ Kỳ hỗ trợ trực tiếp và gián tiếp. (ii) Phe đối lập thế tục quốc gia Syria, một lần nữa, được Thổ Nhĩ Kỳ hỗ trợ hoàn toàn ở Idlib. Ở khu vực Idlib, có khoảng 5 triệu người dưới sự kiểm soát của HTS. (iii) Lực lượng người Kurd – có lẽ mạnh ngang với HTS và hiện đang được Hoa Kỳ hỗ trợ, và Hoa Kỳ có khoảng 1 nghìn binh lính đóng quân tại Syria. (iv) Lực lượng quân đội Thổ Nhĩ Kỳ tại Idlib. (v) Lực lượng của Iran cũng như Hezbollah. (vi) Một căn cứ quân sự của Nga ở Syria.
Vì vậy, mặc dù chính phủ Syria của Assad, kiểm soát khoảng 60% (2/3) lãnh thổ Syria, nhưng thực tế là Syria không còn là một quốc gia có chủ quyền.
Chúng ta có thể lập luận rằng, chính phủ của Assad thực chất chỉ là lực lượng dân quân nhà nước lớn nhất ở Syria. Nhưng theo một cách nào đó, tổng thống Assad đã từ bỏ chủ quyền của Syria để tồn tại.
Bởi vì nếu không có sự hỗ trợ của Nga, Iran, Hezbollah và các tác nhân phi nhà nước khác, bao gồm cả lực lượng dân quân, thì có lẽ Assad đã không thể giành lại hoặc chiếm lại được một số thị trấn và thành phố, bao gồm cả Aleppo vào năm 2016.
Bộ trưởng ngoại giao Iran vừa ở Syria, và ông đã hứa sẽ hỗ trợ toàn diện cho chính phủ Syria. Chính phủ Nga cũng đã hứa sẽ gửi quân tiếp viện đến Syria. Thổ Nhĩ Kỳ rõ ràng ủng hộ lực lượng ủy nhiệm của mình ở Syria, và lực lượng người Kurd (do Mỹ hậu thuẫn, Thổ Nhĩ Kỳ xem lực lượng này là khủng bố) đang tham gia vào xung đột tại Syria. Vì vậy, không chỉ có một cuộc chiến giữa Assad và HTS.
Chúng ta thấy rằng, có một cuộc chiến giữa lực lượng người Kurd ở Syria, những người được Hoa Kỳ hỗ trợ, và Thổ Nhĩ Kỳ cùng lực lượng ủy nhiệm của họ. Và người Kurd hiện cũng đang tiến vào một số khu vực mà chính phủ Syria đã rút lui.
Những gì chúng ta đang thấy tại thời điểm cụ thể này là sự bùng nổ trở lại của cuộc nội chiến Syria. Nhưng vấn đề đáng chú ý là, chúng ta đang chứng kiến sự bùng nổ trở lại của cuộc ‘chiến tranh ủy nhiệm’ ở Syria, cuộc chiến gần như đã phá hủy đất nước này trong giai đoạn 2011-2020.
Có công bằng không khi nói rằng, chế độ Assad đã phá hủy Syria vào thời điểm đó? Đối với tôi, theo một nghĩa cơ bản nào đó, đây vẫn là hành động đạo đức của Assad.
Vâng, không thể phủ nhận rằng Assad, với tư cách là tổng thống của Syria, trước hết và quan trọng nhất phải chịu trách nhiệm cho thảm họa đã xảy ra với Syria kể từ năm 2011 – về mặt pháp lý, đạo đức, chính trị và quân sự.
Nếu không có Assad sử dụng vũ lực áp đảo chống lại phe đối lập của mình, tôi không nghĩ Syria sẽ rơi vào cuộc chiến tranh toàn diện. Và kể từ năm 2020, chính quyền Assad muốn tránh đàm phán, vì cách tiếp cận của chính phủ Syria là phe đối lập đã không giành chiến thắng trên chiến trường, và do đó họ sẽ không được phép giành chiến thắng trên bàn đàm phán.
Chính phủ Syria đã thực sự phá hoại mọi sáng kiến được đưa ra, dù là của cộng đồng quốc tế, của Liên Hợp Quốc, hay của các cường quốc khu vực khác.
Nếu tôi hiểu đúng ý của bạn, thì bất chấp những gì bạn đã nói về Assad, bạn lo ngại rằng, xung đột hiện tại có thể dẫn đến nhiều cái chết hơn cho người dân Syria?
Đúng như vậy. Trung Đông thực sự không cần thêm một xung đột nữa. Thảm kịch Trung Đông là vừa có lệnh ngừng bắn ở một nơi, ngay lập tức xung đột nơi khác lại xuất hiện.
Như những gì chúng ta đang thấy ở Syria, và lý do tôi nói “chiến tranh ủy nhiệm”, là tất cả những bên này – phe đối lập và Assad và thậm chí cả Iran – vẫn có thể xem cuộc xung đột là hiện hữu. Syria hiện đang, một lần nữa, quay trở lại vạch xuất phát.
Hình minh họa: Các vùng do các Lực lượng khác nhau kiểm soát tại Syria. Ảnh FT
