Người đoạt giải Nobel hòa bình Bangladesh, Muhammad Yunus, đã được yêu cầu đứng đầu chính phủ lâm thời sau cuộc khủng hoảng chính trị khiến thủ tướng Sheikh Hasina phải chạy trốn khỏi đất nước (đến Ấn Độ) vào thứ hai (ngày 5 tháng 8 năm 2024).
Yunus, 84 tuổi, người ca ngợi các cuộc biểu tình kéo dài nhiều tuần do sinh viên lãnh đạo lật đổ chính quyền Hasina là “Ngày chiến thắng thứ hai”, là người chỉ trích 15 năm cai trị hà khắc của Hasina.
Các cuộc biểu tình bắt đầu chống lại hệ thống ‘hạn ngạch việc làm’, trong đó dành hơn một nửa vị trí việc làm cho các nhóm cụ thể, bao gồm 1/3 cho con cháu của cựu chiến binh năm 1971. Tòa án tối cao Bangladesh đã thay đổi hệ thống hạn ngạch việc làm vào ngày 21 tháng 7 năm 2024, nhưng vẫn không xoa dịu được những người biểu tình.
“Đây là đất nước xinh đẹp của chúng ta với nhiều khả năng thú vị. Chúng ta phải bảo vệ và biến nó thành một đất nước tuyệt vời cho chúng ta và cho các thế hệ tương lai của chúng ta”, Yunus nói với các phóng viên.
Nhà kinh tế và doanh nhân này nắm quyền lãnh đạo Bangladesh sau cuộc biểu tình đẫm máu nhất trong lịch sử, khiến hơn 300 người thiệt mạng và hàng nghìn người bị bắt.
Những thách thức lớn đang ở phía trước khi Yunus phải thiết lập luật pháp và trật tự, phục hồi nền kinh tế và mở đường cho các cuộc bầu cử tự do và công bằng.
Ahmed Ahsan, cựu chuyên gia kinh tế của Ngân hàng thế giới và là giám đốc Viện nghiên cứu chính sách tại Bangladesh cho biết, Yunus “là người của thời đại, được các sinh viên lựa chọn để dẫn đầu toàn bộ phong trào”.
“Ông ấy nhận được sự kính trọng to lớn cả trong nước và trên thế giới”, Ahsan nói với Al Jazeera.
Ngân hàng của người nghèo
Yunus, người con thứ ba trong gia đình có chín người con, sinh năm 1940 tại một ngôi làng gần thành phố cảng phía nam Chittagong, khi đó thuộc Đông Pakistan.
Yunus tốt nghiệp Đại học Dhaka năm 1961 và sau đó du học tại Đại học Vanderbilt của Hoa Kỳ năm 1965 nhờ học bổng Fulbright để lấy bằng tiến sĩ kinh tế, và hoàn thành chương trình này vào năm 1969. Ông tiếp tục trở thành trợ lý giáo sư tại Đại học Middle Tennessee ở Murfreesboro, Tennessee, Hoa Kỳ.
Trong cuộc chiến tranh giải phóng năm 1971 chống lại quân đội Pakistan, Yunus đã ủng hộ sự độc lập của Bangladesh. Ông thành lập một ủy ban công dân tại thành phố Nashville của Hoa Kỳ và giúp điều hành Trung tâm thông tin Bangladesh tại Washington, DC, nơi vận động Quốc hội Hoa Kỳ ngừng viện trợ quân sự cho Pakistan.
Năm 1972, Yunus trở về Bangladesh (đã được độc lập), và sau một thời gian ngắn làm việc tại Ủy ban kế hoạch mới của đất nước, ông gia nhập khoa kinh tế của Đại học Chittagong.
Năm 1976, ông đã đến thăm những ngôi làng gần Chittagong bị ảnh hưởng bởi nạn đói vài năm trước đó, như một phần công việc thực địa của Yunus tại trường đại học. Yunus đã cho 42 người trong làng vay 27 đô la và thấy rằng mỗi người trong số họ đều trả lại tiền đúng hạn.
Ông phát hiện ra rằng, các khoản vay nhỏ hoặc tín dụng nhỏ dành cho những người nghèo tạo ra sự khác biệt rất lớn. Các ngân hàng truyền thống sẽ không cho họ vay tiền, buộc họ phải dựa vào những người cho vay tiền vô đạo đức với lãi suất cắt cổ.
Đây là khởi đầu của Ngân hàng Grameen (Ngân hàng làng) tiên phong trong việc cung cấp tín dụng vi mô cho người nghèo để họ có thể ‘khởi nghiệp kinh doanh nhỏ’.
Yunus được biết đến với cái tên “ngân hàng của người nghèo” khi ông giúp hàng triệu người thoát khỏi đói nghèo thông qua Ngân hàng Grameen của mình.
Xem thêm: Thủ tướng Bangladesh, Sheikh Hasina, bị lật đổ như thế nào?
Được trao giải Nobel
Năm 2006, Yunus và Ngân hàng Grameen đã cùng nhau được trao giải Nobel hòa bình cho nỗ lực “tạo ra sự phát triển kinh tế và xã hội từ bên dưới”.
Vào thời điểm đó, ngân hàng đã cho hơn 7 triệu người nghèo vay hơn 7 tỷ đô la, 97% trong số đó là phụ nữ, với tỷ lệ hoàn trả gần 100%.
Yunus đã nói vào thời điểm đó rằng: “Tôi thấy những người nghèo đang thoát khỏi đói nghèo mỗi ngày … có thể thấy rằng chúng ta có thể tạo ra một thế giới không còn đói nghèo … nơi mà chúng ta chỉ có thể nhìn thấy đói nghèo trong các bảo tàng, bảo tàng về đói nghèo”.
Yunus hiện đang phải đối mặt với những khó khăn và phức tạp chính trị ngoài những lý thuyết suông.
Nhiệm vụ trước mắt của Yunus là khôi phục sự ổn định sau 5 tuần biểu tình gây chết người, nhưng vấn đề lớn hơn là cuộc khủng hoảng kinh tế, khiến giá thực phẩm tăng vọt và khu vực kinh tế tư nhân trì trệ.
Ahsan từ Viện Nghiên cứu chính sách nói với Al Jazeera rằng: “Chính phủ mới sẽ cần ổn định nền kinh tế, kiềm chế lạm phát … và ổn định tỷ giá hối đoái”.
Jon Danilowicz, cựu nhà ngoại giao Hoa Kỳ từng làm việc 8 năm tại Bangladesh, tin rằng việc bổ nhiệm Yunus là một lựa chọn đúng đắn vì hồ sơ quốc tế của ông sẽ giúp ích cho quốc gia Nam Á có 170 triệu dân này.
Danilowicz nói với Al Jazeera: “Điểm mạnh lớn nhất của Yunus là uy tín và danh tiếng của ông trên trường quốc tế, đặc biệt là ở Hoa Kỳ. Ông có thể khai thác được nguồn thiện chí sẵn có ở Hoa Kỳ, để giúp Bangladesh”.
Cựu nhà ngoại giao, Jon Danilowicz, hiện là thành viên hội đồng quản trị của một tổ chức phi chính phủ về nhân quyền hoạt động tại Bangladesh, cho rằng có 3 thách thức lớn đối với chính phủ lâm thời: Giải quyết các vấn đề kinh tế; tháo gỡ tình trạng chính trị hóa các thể chế của đất nước bao gồm cả công chức, cảnh sát và tư pháp; và giải quyết các vấn đề về trách nhiệm giải trình đối với các hành vi vi phạm nhân quyền nghiêm trọng.
Danilowicz cho biết: “Ông ấy phải thiết lập quyền kiểm soát và quyền tối cao dân sự ngay từ đầu và đảm bảo rằng quân đội sẽ quay lại vai trò bình thường là hỗ trợ chính quyền dân sự”.
Trên mặt trận ngoại giao, Yunus sẽ phải xây dựng mối quan hệ thân thiện với Ấn Độ, nước đã ủng hộ chính quyền Hasina bất chấp những vi phạm nhân quyền và đàn áp tiếng nói đối lập của bà. Hasina hiện đang ở Ấn Độ.
Danilowicz cho biết: “Chính phủ mới phải có quan hệ hợp tác với Ấn Độ vì một chính phủ Ấn Độ thù địch có thể là kẻ phá hoại, gây ra vấn đề cho Bangladesh”.
Về mục tiêu của Hasina
Yunus trở thành mục tiêu chỉ trích của Hasina sau khi ông nêu ý tưởng thành lập một đảng chính trị vào năm 2007.
Ý tưởng ban đầu của Yunus về việc thành lập đảng xuất hiện trong bối cảnh hai đảng chính – Liên đoàn Awami của Hasina và Đảng đối lập Dân tộc Bangladesh (BNP) – đã thất bại trong việc giải quyết tình trạng tham nhũng tràn lan và bất bình đẳng thu nhập ngày càng gia tăng.
Năm 2011, Hasina xem nhà kinh tế học được kính trọng khi đó 71 tuổi là mối đe dọa chính trị, đã cách chức Yunus khỏi vị trí giám đốc điều hành của Ngân hàng Grameen, gọi ông là “kẻ hút máu” của người nghèo.
Chính phủ của bà sau đó đã tiến hành điều tra tài chính vào các doanh nghiệp phi lợi nhuận của ông. Năm 2023, Yunus đã bị kết án vì vi phạm luật lao động và ông bị cáo buộc tham nhũng mà nhiều người xem là vu khống.
Các cuộc biểu tình mới nhất, bắt đầu bằng việc phản đối hệ thống hạn ngạch việc làm trong các cơ quan nhà nước, nhưng đã phát triển thành một phong trào quần chúng rộng lớn, là dấu hiệu cho thấy giới trẻ nước này, những người chiếm 1/3 dân số, đang tìm kiếm một hình thức chính trị mới có tính dân chủ và trách nhiệm cao hơn.
Yunus “đã liên tục bị chế độ trước đàn áp và ông ấy có thể chọn rời khỏi đất nước nhưng ông ấy chưa bao giờ cân nhắc đến khả năng đó”, Ahsan cho biết.
“Ông ấy sẵn sàng bảo vệ tổ chức và đất nước của mình, vì vậy, rõ ràng ông ấy là một người yêu nước”.
Hình: Muhammad Yunus tuyên thệ nhậm chức thủ tướng lâm thời Bangladesh. Ảnh AFP
Tác giả: David Bergman
