Càng nói nhiều về nó, dường như, càng ít hiểu về nó!
Sự trỗi dậy của Đế quốc Anh là một chủ đề nghiên cứu thú vị. Trong 1 thập kỷ 1 qua, nhiều cuốn sách đã viết về sự hình thành và sụp đổ của đế chế Anh, cả dưới dạng bình dân và hàn lâm.
Vào cuối Chiến tranh Lạnh, nhiều người có tư tưởng tự do đã đặt nhiều hy vọng vào ý tưởng về một chính sách đối ngoại “có đạo đức cao”. Họ mong đợi được chứng kiến một kỷ nguyên khi cộng đồng quốc tế, dẫn đầu là các quốc gia phương tây, sẽ can thiệp vào các quốc gia và khu vực đang gặp khó khăn để mang lại hòa bình giữa các bên tham chiến và thậm chí xây dựng các quốc gia mới nơi chế độ độc tài đã thất bại.
Cái gọi là “can thiệp nhân đạo” ở Bosnia, Iraq, Afghanistan, Sierra Leone và Đông Timor là báo trước sự ra đời của một loại chủ nghĩa quân phiệt vị tha mới.
Nhưng những hy vọng về một chính sách đối ngoại “có đạo đức cao” này nhanh chóng tan thành mây khói sau cuộc xâm lược Iraq của ‘Mỹ và Anh’ năm 2003. Biểu hiện của “đạo đức” trong chính sách đối ngoại đã phá hủy quốc gia, làm mất tinh thần của người dân Iraq.
Một số người sẽ nói rằng, ‘một thái độ phê phán hơn’ đối với lịch sử của chủ nghĩa thực dân là cần thiết. Và theo nhiều cách, họ đã đúng.
Những cuốn sách mới, từ chủ nghĩa thực dân ở châu Phi đến các phong trào giải phóng dân tộc đã mở rộng hiểu biết của chúng ta về Đế quốc Anh.
Nhưng có một nhược điểm đối với quá khứ của người Anh. Thông thường, cách tiếp cận lịch sử này biến thành một bài tập mệt mỏi về lòng căm thù bản thân, một hành động thổi phồng cảm giác tội lỗi của chính mình.
Nhiều người chỉ ra những hạn chế của việc “xới tro” đau đớn như vậy. Nhưng điều đáng lo ngại là càng nghĩ về quá khứ thuộc địa của Anh, chúng ta càng hiểu ít về nó.
Khuôn khổ đạo đức được giảng dạy và thảo luận về lịch sử thuộc địa làm giảm sự hiểu biết của chúng ta. Và nhiều nhà sử học ngày nay đã buộc tội đế chế Anh.
Nó giống như gõ vào một cánh cửa mở. Có rất ít người bảo vệ quá khứ của chủ nghĩa thực dân anh. Và công chúng Anh nói chung, chắc chắn, không hoài niệm về sự trở lại của đế chế, mặc dù một số nhà bình luận khẳng định ngược lại. Trên thực tế, ngày càng nhiều người Anh tin rằng đế chế là một điều xấu.
Có một vấn đề khác với cách tiếp cận này đối với quá khứ thuộc địa của Anh. Nó đặt người đọc ra ngoài lịch sử và buộc họ phải có cách tiếp cận đạo đức hơn là lịch sử đối với chủ nghĩa thực dân.
Họ chỉ có thể lên án đế chế là xấu xa. Và khi làm như vậy, nó san phẳng các giai đoạn khác nhau trong quá khứ thuộc địa của Vương quốc Anh thành một dòng thời gian thống nhất, lâu dài về sự nô dịch các dân tộc khác.
Kết hợp giai đoạn riêng lẻ có thể dẫn đến sự nhầm lẫn. Ví dụ, trong nhiều tác phẩm, không có nhiều khác biệt giữa chủ nghĩa thực dân Anh thế kỷ 18, vốn bị chi phối bởi buôn bán nô lệ, và chủ nghĩa thực dân Anh cuối thế kỷ 19, chủ nghĩa chống chế độ nô lệ.
Tôi đang cố giải quyết những vấn đề này trong cuốn sách mới của mình, Britain’s Empires: A History, 1600-2020. Ở đó, tôi nhấn mạnh sự khác biệt giữa các giai đoạn khác nhau của lịch sử thuộc địa Anh.
Để hiểu điều gì đã thúc đẩy con người trong thời đại đó, cần phải tránh xa những phán xét đạo đức hiện đại.
Các thời đại khác nhau của chủ nghĩa thực dân Anh là: Chủ nghĩa thực dân cũ (1600 đến 1776); Đế chế tự do thương mại (1776-1870); chủ nghĩa thực dân mới (1870-1945); và giai đoạn phi thực dân hóa trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh (1946-1989).
Các Đế chế của Anh kết thúc bằng một thuật ngữ ‘chủ nghĩa đế quốc nhân đạo’ của những năm 1990 cho đến ngày nay.
Từ chủ nghĩa thực dân cũ đến đế chế thương mại tự do
Trong thời kỳ thuộc địa, khi nước Anh không chỉ là một vương triều mà còn là một quốc gia thế tục, vai trò của các công ty thương mại được hoàng gia cấp phép, chủ yếu là Công ty Đông Ấn và Công ty hoàng gia châu Phi, chiếm ưu thế.
Ít được biết đến hơn là các công ty Muscovy, Virginia, the Levant và Hudson’s Bay. Những con quái vật thương mại này cùng với quân đội hoàng gia Anh, đi đến các vùng đất xa lạ để thiết lập giao dịch thương mại độc quyền của riêng họ.
Đó là Công ty hoàng gia châu Phi, được ‘tái tạo’ bởi vua Charles II sau khi khôi phục chế độ quân chủ vào năm 1660 để bổ sung ngân khố hoàng gia, đã hệ thống hóa việc buôn bán những người châu Phi bị bắt làm nô lệ với các vị vua của Dahomey và các chủ đồn điền Caribe. Vua Mughal Ấn Độ cấp phép kinh doanh thuộc địa cho công ty Đông Ấn.
Adam Smith đã bối rối rằng, thời kỳ đầu thuộc địa này là trước cuộc cách mạng công nghiệp. Ông tin rằng ngoại thương nên đi theo chứ không phải đi trước sự phát triển của thị trường trong nước.
Nhưng chính tình trạng của thị trường trong nước đã thúc đẩy các công ty Anh tham gia vào hoạt động ngoại thương (thương mại quốc tế). Các thương nhân làm việc tại các cảng tìm cách bán và mua ở nước ngoài, vì nước Anh đã phát triển quá mức với các phong tục và thuế quan cổ xưa.
Việc mở rộng ngoại thương đến mức thành trì của Công ty Đông Ấn ở Ấn Độ – pháo đài St. George, nay được gọi là Chennai, lớn hơn Manchester vào thế kỷ 17.
Nhà sử học người Trinidad, Eric Williams thường được trích dẫn khi lập luận rằng, lý do duy nhất khiến người Anh chấp nhận chế độ nô lệ là mong muốn cuối cùng của họ sẽ xóa bỏ nó.
Đây là một trò đùa, theo tinh thần nỗ lực của các nhà sử học sau này nhằm minh oan cho lịch sử đế chế Anh bằng cách tập trung vào vai trò của nước Anh trong việc xóa bỏ chế độ nô lệ.
Nhưng điều này cũng nhấn mạnh thông điệp trong cuốn sách nổi tiếng của Williams, Chủ nghĩa tư bản và chế độ nô lệ (1944).
Ông lập luận, cách mạng công nghiệp chỉ có thể thực sự bắt đầu khi chủ nghĩa trọng thương của thời kỳ thuộc địa cũ bị lật đổ. Do đó, quá trình chuyển đổi từ buôn bán nô lệ sang đấu tranh chống lại chế độ nô lệ không chỉ là một bước đạo đức.
Đó là nền tảng cho sự ra đời của chủ nghĩa tư bản hiện đại, khi việc bóc lột lao động làm công ăn lương ở Anh đang trở nên có lợi hơn so với lao động nô lệ trong các đồn điền.
Kỷ nguyên thương mại tự do hiện đại, đế chế thương mại tự do, bắt đầu với cuộc nổi dậy của Mỹ chống lại Anh vào năm 1776. Đó là một cuộc biểu tình chống lại sự độc quyền giá cả của chủ nghĩa trọng thương Anh (đó là lý do tại sao những người thực dân nổi loạn ở Boston đã ném trà của Công ty Đông Ấn ở bến cảng Boston), cũng như chống lại vua George.
Hóa ra, việc Anh miễn cưỡng rút khỏi 13 thuộc địa của Mỹ đã khuyến khích nước này phát triển nền kinh tế hướng đến lợi ích quốc gia của riêng mình, nền kinh tế mà sau khi đánh bại nước Pháp thời Napoléon đã áp đặt chính sách “thương mại tự do” trên biển cả.
Các đối thủ Pháp, Hà Lan và Mỹ đã phàn nàn, Anh chỉ tin vào thương mại tự do bởi vì nước này thống trị về kinh tế, và cuộc chiến chống chế độ nô lệ về cơ bản là một cách để đè bẹp các đối thủ. Và đó là một nửa sự thật.
Hóa ra thương mại có thể là phương tiện thống trị mạnh mẽ không kém vũ khí. Những người thợ dệt Ấn Độ không có việc làm do xuất khẩu hàng dệt may của Anh sang Ấn Độ, và nô lệ ở Mỹ buộc phải làm việc để cung cấp bông cho các nhà máy dệt của Anh.
Như nhà kinh tế học người Pháp thế kỷ 19 Frédéric Bastiat đã nói: “Nước Anh mở tất cả các cảng của mình. Nước Anh đã phá hủy mọi rào cản ngăn cách nước này với các dân tộc khác. Nước Anh có 50 thuộc địa, và bây giờ nước Anh chỉ còn một thuộc địa – toàn bộ thế giới”.
Chủ nghĩa đế quốc mới
Tuy nhiên, cái gọi là chủ nghĩa đế quốc mới vào cuối thế kỷ 19 đã đánh dấu một sự chuyển hướng mạnh mẽ khỏi kỷ nguyên thương mại tự do. Cạnh tranh với các đối thủ châu Âu, Anh mở rộng ồ ạt và nhanh chóng các thuộc địa của mình, chủ yếu là do quá trình thuộc địa hóa nhanh chóng ở châu Phi.
Chủ nghĩa đế quốc mới phản ánh sự thay đổi trong chính sách kinh tế của Anh từ thương mại tự do sang các tập đoàn độc quyền lớn ngày càng gắn chặt với bộ máy nhà nước đang phát triển.
Động lực cho sự thay đổi này là sự kết thúc của cuộc cách mạng công nghiệp vào những năm 1870. Như J. Hobson giải thích, điều này đã buộc các nhà đầu tư phải tìm kiếm cơ hội mới cho đế chế ở nước ngoài với chi phí đầu tư trong nước.
Nước Anh cuối thời Victoria không chỉ tìm thấy những cơ hội đầu tư mới trong đế chế, mà còn tìm thấy ở đó một mục đích đạo đức mới. Đây là thời điểm trong lịch sử khi phi đội Tây Phi của Anh chống chế độ nô lệ truy đuổi các tàu của Pháp và Tây Ban Nha băng qua Đại Tây Dương vào những năm 1840 và chuyển sự chú ý sang những người buôn bán nô lệ Ả Rập.
“Sứ mệnh đạo đức” này đã đặt nền móng cho sự phân chia châu Phi giữa các cường quốc châu Âu tại 3 hội nghị quyền lực lớn được tổ chức từ năm 1876 đến 1890 tại Brussels và Berlin, tất cả đều giải quyết vấn đề nô lệ.
Đế quốc Anh đánh chiếm các thuộc địa khắp châu Phi với khẩu hiệu xóa bỏ “nô lệ Ả Rập”. Nhưng sau đó, các loại hình lao động cưỡng bức mới đã được tạo ra ở những nơi này, đặc biệt là việc ép buộc những người di cư Ấn Độ và Trung Quốc ký hợp đồng ở Mauritius, Fiji, châu Phi và Tây Ấn.
Nhưng trong khi Đế quốc Anh đang bóc lột hàng trăm nghìn người tại các mỏ vàng, kim cương và thiếc, đồn điền cao su và chè, và sau này là các mỏ dầu, thì hàng triệu thần dân thuộc địa khác của đế quốc đã bị loại khỏi bất kỳ lao động nào.
Họ bị nhốt trong các khu bảo tồn hoặc khu bảo hộ cằn cỗi, bị bỏ đói và được cai trị bởi các “thủ lĩnh” do người Anh chỉ định.
Giải phóng dân tộc
Đế quốc Anh luôn tạo ra sự phản kháng đối với chính nó. Hệ thống thuộc địa cũ bị các nhà lãnh đạo truyền thống phản đối. Và trong kỷ nguyên thương mại tự do, nhiều dân tộc phụ thuộc vào Anh, đặc biệt là ở Haiti và Ireland, đã nắm lấy lời hứa về các cuộc cách mạng dân chủ để giành được độc lập.
Chủ nghĩa thực dân mới 1870-1945 cũng là mục tiêu của các dân tộc ‘bị bắt’ làm nô lệ. Đầu tiên, họ tìm kiếm chính phủ tự trị (vốn đã được trao cho những người định cư da trắng ở Canada, New Zealand, Úc và Nam Phi), và sau đó, khi điều này bị từ chối, họ đòi độc lập.
Các phong trào độc lập dân tộc của thế kỷ 20 là sự kế thừa của các cuộc đấu tranh dân chủ của thế kỷ 18 và là niềm hy vọng tốt nhất cho một thế giới công bằng.
Những tham vọng của họ gần như bị xóa sổ bởi cơn bão của 2 cuộc chiến tranh thế giới, trong đó đế quốc Anh ngày càng tham gia vào cuộc cạnh tranh với các cường quốc đế quốc khác. Pháp, Ý, Mỹ, Hà Lan và Nhật Bản đã thách thức sự thống trị toàn cầu của Anh.
Nhưng chính cuộc chiến với Đức năm 1914-1918 và với Đệ tam Quốc xã năm 1939-1945 mới thực sự làm rung chuyển Đế quốc Anh.
Có thể hiểu rằng, người Anh tự hào về sự tham gia của họ trong chiến thắng cứu châu Âu khỏi chế độ độc tài, nhưng ở các thuộc địa, vấn đề hoàn toàn khác. Hàng triệu thần dân thuộc địa đã chiến đấu cho nước Anh, không phải vì tự hào về đế chế, mà vì họ tin rằng khi những cuộc chiến này kết thúc, họ sẽ có một tương lai tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, trong các cuộc chiến tranh, hy vọng của họ đã tiêu tan vì sự khốn khổ và đói kém tiếp tục đi cùng họ.
Đế quốc Anh đã sử dụng mọi nguồn lực của mình để giành chiến thắng bằng cách bắt các dân tộc thuộc địa phải lao động cưỡng bức theo kỷ luật quân đội và gây ra tình trạng thiếu thốn và nạn đói (ví dụ, đã càn quét Trung Đông trong thế chiến 1 và cướp đi sinh mạng của hàng triệu người ở Bengal từ năm 1943 đến 1944).
Về mặt chính trị cũng vậy, các nhà lãnh đạo Anh đã phản bội lời hứa của họ, được thực hiện một cách hân hoan ở đỉnh điểm của các cuộc chiến tranh, về chính phủ tự trị ở Ireland, Ấn Độ và Ả Rập. Và cho đến khi các phong trào độc lập rộng rãi ở các thuộc địa của Anh đòi tự do.
Sự tàn phá do thế chiến 2 gây ra sâu sắc đến mức làm thay đổi đáng kể nền kinh tế thế giới. Vốn đã được đầu tư ngày càng nhiều vào các thuộc địa trong nhiều thập kỷ, đã được chuyển hướng sang việc xây dựng lại châu Âu.
Vương quốc Anh đã hoàn toàn phá sản và bị vắt kiệt mọi thứ có thể từ các thuộc địa da trắng kiếm được nhiều đô la và các quốc gia ‘khách hàng’ như Iran, Iraq, Malaysia và Ghana.
Tuy nhiên, câu chuyện thực tế là vào những năm 1950, thủ tướng Harold Macmillan đã quyết định rằng, nước Anh sẽ khuất phục trước “những cơn gió đổi chiều” và công nhận nền độc lập của hầu hết các thuộc địa của mình. Nhiều người trong số họ đã hợp nhất thành các liên minh tạm thời, chẳng hạn như Tây Ấn hoặc Singapore bên trong Malaysia.
Mặc dù các nhà cai trị Anh đã học cách tổ chức tốt các ‘nghi lễ hạ cờ’ của đế chế, quá trình phi thực dân hóa diễn ra rất đau đớn. Vì lý do ý thức hệ và địa chiến lược hơn là lý do kinh tế, quân đội Anh và các đoàn ngoại giao đã tham gia vào “hành động hậu phương” để phá hoại và chia rẽ các phong trào quốc gia tuyên bố chủ quyền đối với các vùng đất mà Anh đã nhượng lại.
Các nhà lãnh đạo dân quân thế giới thứ 3 như Gamal Abdel Nasser ở Ai Cập, Kwame Nkrumah ở Ghana và Sukarno ở Indonesia đã bị chỉ trích và tấn công dữ dội.
Các phong trào xã hội kiên quyết hơn, chẳng hạn như phong trào Mau Mau ở Kenya hay quân đội giải phóng quốc gia Mã Lai của Chin Peng, đã bị ném bom và khủng bố để buộc họ phải khuất phục.
Các nhà lãnh đạo thân thiện với Vương quốc Anh, chẳng hạn như Vua Hussein ở Jordan và thậm chí Saddam Hussein ở Iraq đã nhận được vũ khí và sự hỗ trợ từ London trong cuộc chiến chống lại các đối thủ của họ.
Tại các quốc gia Nam Phi như Nam Phi và Rhodesia, những người định cư da trắng đã phá hoại quá trình chuyển giao quyền lực cho các nhà lãnh đạo bản địa bằng cách đơn phương tuyên bố độc lập và thể chế hóa chế độ độc tài chủng tộc của họ thành chế độ “phân biệt chủng tộc”.
Trong cuốn sách “Chủ nghĩa thực dân mới” của mình, nhà lãnh đạo Ghana, Kwame Nkrumah đã lập luận một cách thuyết phục, nền độc lập của các quốc gia mới về cơ bản đã bị các cường quốc thực dân làm suy yếu, vì họ chỉ chuyển giao chủ quyền ‘chính trị phô trương’ cho chính quyền địa phương, trong khi các nhà đầu tư châu Âu vẫn giữ quyền sở hữu ngành công nghiệp tư nhân. Có một số sự thật trong lập luận này. Độc lập đã thực sự được trao một cách miễn cưỡng, và với sự dè dặt.
Mặc dù một số thủ đô của Anh được kết nối với các mỏ dầu ở Trung Đông và Nam Phi, nhưng phần lớn các thuộc địa cũ đều thiếu đầu tư. Tuy nhiên, trong các ý tưởng của Nkrumah về chủ nghĩa thực dân mới, vai trò ức chế của các đế chế trong quá trình phi thực dân hóa có phần bị phóng đại.
Các nhà lãnh đạo của các quốc gia mới độc lập thường sử dụng sân chơi không đồng đều do người Anh để lại, như một cái cớ cho khả năng lãnh đạo kém cỏi của họ.
Lịch sử của Đế quốc Anh không dễ trình bày trong ‘một tập’, càng không thể trình bày trong một bài báo.
Nhưng điều quan trọng là phải hiểu những lý do khác nhau đã khiến Anh buôn bán và thuộc địa hóa các khu vực trên thế giới vào những thời điểm khác nhau.
Các công ty thương mại ban đầu đã phát triển trên khắp thế giới bởi vì vào thế kỷ 17, việc đầu tư vào Manchester dễ dàng hơn nhiều.
Cho đến những năm 1870, Anh không muốn thành lập các thuộc địa mới ở châu Phi. Sau đó, chỉ trong 3 thập kỷ, nó đã chiếm được hơn 10 triệu km2 của lục địa châu Phi. Và mặc dù Vương quốc Anh tiếp tục cố gắng can thiệp một cách không cần thiết vào nhiều quốc gia trên thế giới, nhưng quá trình phi thực dân hóa đã thực sự diễn ra.
Mối quan tâm ngày càng tăng đối với lịch sử của đế chế sẽ tạo điều kiện cho sự xuất hiện của những quan điểm sâu sắc hơn về cuộc đấu tranh giải phóng và độc lập dân tộc, về các thời đại khác nhau của lịch sử thế giới.
Sẽ thật xấu hổ nếu những người “chống đế quốc” ngày nay biến lịch sử phong phú và đa dạng này thành một cuộc cạnh tranh một chiều giữa những kẻ thực dân “ngoan đạo” và những nạn nhân bản xứ.
Tác giả: James Heartfield. Cuốn sách mới của ông, The British Empires: A History, 1600-2020, được xuất bản bởi Anthem Press.
