Iran và Israel đang rơi vào vòng xoáy căng thẳng leo thang khi thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đe dọa sẽ trả thù cho loạt tên lửa đạn đạo của Iran nhắm vào nước ông vào đêm thứ ba, ngày 1 tháng 10 năm 2024 (Israel đã tấn công trả đũa Iran vào thứ 7, ngày 26 tháng 10 năm 2024, biên tập).
Trong năm qua, Iran là một trong những tiếng nói gay gắt nhất thế giới phản đối cuộc ném bom tàn bạo của Israel vào Gaza. Và điều đó phù hợp với chính sách đối ngoại kiên quyết chống Israel của Iran. Hai quốc gia Trung Đông này thường được mô tả là kẻ thù không đội trời chung.
Vấn đề Palestine đã là trung tâm của các cuộc giao tranh trong nhiều thập kỷ, và Iran đã cảnh báo Israel và đồng minh thân cận nhất của nước này, Hoa Kỳ, rằng cuộc chiến với Hamas có thể lan rộng khi Israel leo thang các cuộc tấn công vượt ra ngoài Gaza. Israel đã ném bom các vị trí ở Lebanon và Syria, hai quốc gia mà Iran có ảnh hưởng đáng kể.
Vào ngày 31 tháng 7 năm 2024, thủ lĩnh chính trị của Hamas là Ismail Haniyeh đã bị ám sát tại Tehran trong một vụ nổ mà Palestine và Iran đổ lỗi cho Israel.
Tuần trước, tên lửa của Israel đã giết chết thủ lĩnh lâu năm của Hezbollah là Hassan Nasrallah tại Beirut, vụ ám sát mới nhất trong một loạt các vụ ám sát các quan chức cấp cao của Hezbollah. Hezbollah và Hamas là hai trong số những đồng minh thân cận nhất của Iran.
Xem thêm: Liên minh ở Trung Đông đối đầu với Israel Và Mỹ?
Nhưng mối quan hệ giữa Iran và Israel không phải lúc nào cũng căng thẳng như vậy – thay vào đó, họ đã trải qua nhiều thăng trầm. Sau đây là lịch sử mối quan hệ của họ và tình hình hiện tại.
Mối quan hệ giữa Iran và Israel ngày nay bắt đầu như thế nào?
Dưới triều đại Pahlavi, cai trị từ năm 1925 cho đến khi bị lật đổ trong cuộc cách mạng năm 1979, mối quan hệ giữa Iran và Israel không hề thù địch. Trên thực tế, Iran là quốc gia Hồi giáo thứ 2 công nhận Israel sau khi nước này được thành lập vào năm 1948.
Iran là một trong 11 thành viên của ủy ban đặc biệt của Liên Hợp Quốc được thành lập năm 1947 để đưa ra giải pháp cho Palestine sau khi quyền kiểm soát của Anh đối với lãnh thổ này kết thúc.
Đây là một trong 3 nước bỏ phiếu chống lại kế hoạch phân chia Palestine của Liên Hợp Quốc, họ lo lắng rằng, nó sẽ làm leo thang bạo lực trong khu vực trong nhiều thế hệ tới.
Nhà sử học Eirik Kvindesland của Đại học Oxford nói rằng: “Iran, cùng với Ấn Độ và Nam Tư, đã đưa ra một kế hoạch thay thế, một giải pháp liên bang nhằm duy trì Palestine là một quốc gia với một quốc hội nhưng được chia thành các bang của người Ả Rập và người Do Thái”.
“Đó là sự thỏa hiệp của Iran nhằm cố gắng duy trì mối quan hệ tích cực với phương Tây ủng hộ chủ nghĩa phục quốc Do Thái và bản thân phong trào phục quốc Do Thái, cũng như với các nước láng giềng Ả Rập và Hồi giáo”.
Nhưng 2 năm sau khi Israel chiếm được nhiều lãnh thổ hơn so với những gì Liên Hợp Quốc đã chấp thuận sau khi bắt đầu Chiến tranh Ả Rập-Israel lần thứ nhất vào năm 1948, Iran – khi đó dưới thời Mohammad Reza Pahlavi, vị vua Pahlavi thứ hai hoặc shah – đã trở thành quốc gia Hồi giáo thứ hai sau Thổ Nhĩ Kỳ chính thức công nhận Israel.
Xem thêm: Israel được thành lập như thế nào? Người Palestine bị trục xuất?
Trước khi Israel được thành lập vào năm 1948, hơn 700.000 người Palestine đã bị các lực lượng dân quân theo chủ nghĩa phục quốc Do Thái thanh trừng sắc tộc khỏi nhà của họ. Người Palestine gọi sự di dời và tước đoạt cưỡng bức của họ là Nakba, tiếng Ả Rập có nghĩa là thảm họa.
Kvindesland cho biết động thái của Iran chủ yếu là để quản lý tài sản của Iran tại Palestine vì có khoảng 2.000 người Iran đang sinh sống tại đây và tài sản của họ đã bị quân đội Israel tịch thu trong chiến tranh.
Nhưng điều này cũng xảy ra trong bối cảnh cái gọi là “học thuyết ngoại vi” của Israel.
“Để chấm dứt tình trạng cô lập ở Trung Đông, thủ tướng Israel David Ben-Gurion đã theo đuổi mối quan hệ với các quốc gia không phải Ả Rập ở ‘rìa’ Trung Đông, nó được gọi là học thuyết ngoại vi. Điều này cũng bao gồm Ethiopia, nhưng Iran và Thổ Nhĩ Kỳ là những cách tiếp cận thành công nhất cho đến nay”, Kvindesland cho biết.
Mọi thứ đã thay đổi sau khi Mohammad Mosaddegh trở thành thủ tướng Iran vào năm 1951 khi ông đi đầu trong việc quốc hữu hóa ngành công nghiệp dầu mỏ của Iran, vốn do Vương quốc Anh độc quyền. Mosaddegh đã cắt đứt quan hệ với Israel, quốc gia mà ông cho là phục vụ lợi ích của phương Tây trong khu vực.
Theo Kvindesland, Mosaddegh và tổ chức chính trị Mặt trận quốc gia của ông ta nỗ lực quốc hữu hóa dầu mỏ, trục xuất quyền lực thực dân Anh và làm suy yếu chế độ quân chủ là câu chuyện chính đối với Iran vào thời điểm đó. Mối quan hệ của nước này với Israel là ‘thiệt hại kèm theo’, ông nói.
“Có một số cuộc vận động chống chủ nghĩa phục quốc Do Thái bên trong Iran. Có giáo sĩ Hồi giáo dòng Shia (rất có ảnh hưởng), Navvab Safavi, một trong những nhân vật nổi tiếng nhất đã tuyên truyền mạnh mẽ chống lại chủ nghĩa phục quốc Do Thái và việc thành lập Israel. Nhưng đối với Mosaddegh, mục tiêu chính là giành được sự ủng hộ từ các quốc gia Ả Rập xung quanh để chống lại sự kiểm soát của Anh đối với ngành công nghiệp dầu mỏ”, Kvindesland nói.
Xem thêm: Chiến tranh Israel-Hamas: Chủ nghĩa phục quốc Do Thái là gì?
Chủ nghĩa phục quốc Do Thái nổi lên như một hệ tư tưởng chính trị vào cuối thế kỷ 19, kêu gọi thành lập một quê hương cho những người Do Thái phải đối mặt với sự tàn bạo ở Châu Âu.
Mọi chuyện thay đổi đáng kể khi chính quyền Mosaddegh bị lật đổ trong một cuộc đảo chính do các cơ quan tình báo của Vương quốc Anh và Hoa Kỳ tổ chức vào năm 1953. Cuộc đảo chính đã phục chức cho nhà vua, người đã trở thành đồng minh trung thành của phương Tây trong khu vực.
Israel đã thành lập một đại sứ quán trên thực tế tại Tehran, và cuối cùng họ đã trao đổi đại sứ vào những năm 1970. Quan hệ thương mại phát triển, và Iran sớm trở thành nhà cung cấp dầu mỏ lớn cho Israel, với việc hai bên thiết lập một đường ống nhằm mục đích vận chuyển dầu của Iran đến Israel và sau đó là Châu Âu.
Iran và Israel cũng có sự hợp tác sâu rộng về quân sự và an ninh, nhưng phần lớn được giữ bí mật để tránh khiêu khích các quốc gia Ả Rập trong khu vực.
“Israel cần Iran hơn là Iran cần Israel. Israel luôn là bên chủ động, nhưng Shah cũng muốn có cách cải thiện mối quan hệ của Iran với Hoa Kỳ, và vào thời điểm đó, Israel được xem là một cách tốt để đạt được mục tiêu đó”, Kvindesland nói.
“Cũng có triển vọng xây dựng bộ máy an ninh, và cơ quan an ninh và tình báo Iran, SAVAK được Mossad đào tạo một phần. Đây là những thứ Iran có thể có được từ nơi khác, nhưng Israel rất muốn cung cấp chúng, vì họ cần một đối tác ở Trung Đông, bởi các nước Ả Rập chống lại Israel và Chủ nghĩa phục quốc Do Thái.
Nhà sử học cho biết động lực chính của Shah là nhu cầu liên minh, an ninh và thương mại, và ‘không mấy quan tâm đến người Palestine trong quan hệ với Israel’.
Điều gì đã xảy ra sau Cuộc cách mạng Hồi giáo Iran?
Năm 1979, vua Shah bị lật đổ trong một cuộc cách mạng và nước Cộng hòa Hồi giáo Iran mới ra đời.
Đại giáo chủ Ruhollah Khomeini, người lãnh đạo cuộc cách mạng, đã đưa ra một thế giới quan mới, chủ yếu ủng hộ Hồi giáo và tranh luận về việc chống lại các cường quốc thế giới ‘kiêu ngạo’ và các đồng minh khu vực của họ, những kẻ sẽ áp bức người khác – bao gồm cả người Palestine – để phục vụ cho lợi ích của riêng họ.
Điều này có nghĩa là Israel được biết đến ở Iran là “Tiểu Satan” còn “Đại Satan” là Hoa Kỳ.
Iran cắt đứt mọi quan hệ với Israel, người dân không thể đi lại và các tuyến bay bị hủy, và đại sứ quán Israel tại Tehran được chuyển thành đại sứ quán Palestine.
Khomeini cũng tuyên bố mỗi thứ sáu cuối cùng của tháng lễ Ramadan của người Hồi giáo là Ngày Quds, và kể từ đó, các cuộc biểu tình lớn đã được tổ chức vào ngày đó để ủng hộ người Palestine trên khắp Iran. Jerusalem được gọi là al-Quds trong tiếng Ả Rập.
Trita Parsi, phó chủ tịch điều hành của Viện Quincy, nói rằng Khomeini phản đối việc xem vấn đề Palestine là vấn đề ‘dân tộc chủ nghĩa Ả Rập’ và tìm cách biến nó thành vấn đề Hồi giáo để cung cấp cho Iran không chỉ khả năng bảo vệ, mà còn có thể lãnh đạo Trung Đông.
Ông cho biết: “Để vượt qua cả sự chia rẽ giữa người Ả Rập-Ba Tư và người Sunni-Shia, Iran đã áp dụng lập trường cứng rắn hơn nhiều về vấn đề Palestine để phô trương uy tín lãnh đạo của mình trong thế giới Hồi giáo và để đẩy các chế độ Ả Rập liên minh với Hoa Kỳ vào thế phòng thủ”.
Sự thù địch ngày càng gia tăng qua nhiều thập kỷ, khi cả hai bên đều tìm cách củng cố và mở rộng quyền lực cũng như ảnh hưởng của mình trên khắp khu vực.
Xem thêm: Liên minh ở Trung Đông đối đầu với Israel và Mỹ?
Hiện nay, Iran đang hỗ trợ mạng lưới “trục kháng chiến” gồm các nhóm chính trị và vũ trang ở một số quốc gia trong khu vực, bao gồm cả Lebanon, Syria, Iraq và Yemen, những nước cũng ủng hộ sự nghiệp của người Palestine và coi Israel là kẻ thù lớn.
Trong nhiều năm qua, Israel đã ủng hộ nhiều nhóm phản đối dữ dội với chế độ Iran. Tehran cho biết những nhóm này bao gồm một số nhóm mà họ chỉ định là tổ chức ‘khủng bố’. Trong số đó có Mojahedin-e Khalq (MEK), một tổ chức có trụ sở tại Châu Âu, các tổ chức Sunni ở tỉnh Sistan và Baluchistan phía đông nam Iran, và các nhóm vũ trang người Kurd có trụ sở tại Kurdistan, Iraq.
Họ đã xung đột như thế nào?
Căng thẳng giữa Iran và Israel không chỉ giới hạn ở vấn đề hệ tư tưởng hay các nhóm ủy nhiệm.
Hai bên bị cáo buộc đứng sau một loạt các cuộc tấn công dài vào lợi ích của nhau trong và ngoài lãnh thổ của họ, điều mà họ phủ nhận công khai. Điều này được biết đến như một ‘cuộc chiến tranh trong bóng tối’ ngày càng lan rộng ra ngoài khi các hành vi thù địch gia tăng.
Chương trình hạt nhân của Iran đã trở thành tâm điểm của một số cuộc tấn công lớn nhất. Israel – quốc gia được cho là bí mật sở hữu hàng chục vũ khí hạt nhân – đã tuyên bố sẽ không bao giờ để Iran phát triển bom hạt nhân. Tehran đã tái khẳng định rằng chương trình hạt nhân của họ là vì mục đích dân sự.
Israel và Hoa Kỳ được cho là đứng sau phần mềm độc hại Stuxnet gây ra thiệt hại lớn cho các cơ sở hạt nhân của Iran vào những năm 2000.
Trong những năm qua, đã có nhiều cuộc tấn công phá hoại vào các cơ sở hạt nhân và quân sự của Iran mà Tehran đổ lỗi cho Israel. Iran cũng thường xuyên công bố tin tức về việc ngăn chặn nhiều cuộc tấn công phá hoại hơn.
Các cuộc tấn công cũng nhắm vào nhân sự, bao gồm một loạt các nhà khoa học hạt nhân cấp cao. Vụ ám sát trắng trợn nhất xảy ra vào năm 2020 khi nhà khoa học hạt nhân hàng đầu Mohsen Fakhrizadeh bị bắn hạ bằng súng máy do vệ tinh giám sát, điều khiển bằng AI gắn trên thùng sau của một chiếc xe bán tải, sau đó phát nổ để tiêu hủy bằng chứng.
Mặt khác, Israel và các đồng minh phương Tây cáo buộc Iran đứng sau một loạt các cuộc tấn công vào lợi ích của Israel, bao gồm một số cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào tàu chở dầu do Israel sở hữu và các cuộc tấn công mạng.
Xem thêm: Đại chiến Trung Đông với Iran, Mỹ và Israel sợ hãi điều gì?
Liệu có thể có sự bình thường hóa không?
Một số quốc gia Ả Rập trong khu vực đã chọn bình thường hóa quan hệ với Israel vì họ muốn tìm kiếm sự hỗ trợ nhiều hơn từ phương Tây.
Trong khi đó, Saudi Arabia, cường quốc khác trong khu vực, đã khôi phục quan hệ ngoại giao với Iran vào năm 2023 sau 7 năm rạn nứt – một thỏa thuận do Trung Quốc làm trung gian vào tháng 3 năm 2023.
Hoa Kỳ đã cố gắng làm trung gian cho một thỏa thuận tương tự giữa Saudi Arabia và Israel. Bất kỳ triển vọng bình thường hóa nào giữa Iran và Saudi Arabia đều bị trì hoãn, ít nhất là cho đến bây giờ, vì Israel vẫn tiếp tục ném bom Gaza, đã gây ra thảm họa nhân đạo và giết chết hơn 41.600 người, trong đó có gần 16.500 trẻ em.
Nhưng đối với chính quyền hiện tại ở Iran, bất kỳ sự xích lại gần nào với Israel là điều không thể.
Parsi cho biết các yêu cầu chung về an ninh vốn khiến hai nước trở thành đồng minh trong những thập kỷ trước, bao gồm mối đe dọa từ các quốc gia theo chủ nghĩa dân tộc Ả Rập và Liên Xô, đã biến mất vào đầu những năm 1990.
Tehran phản đối sự bá quyền của Hoa Kỳ ở Trung Đông trong khi Israel liên tục phản đối mọi nỗ lực của Washington nhằm đưa quân đội Hoa Kỳ rút về nước. Các nhóm có liên hệ với Iran thường xuyên tấn công các căn cứ của Hoa Kỳ ở Iraq và Syria.
Parsi cho biết: “Đây là cuộc cạnh tranh giành quyền thống trị và quyền lực trong khu vực, hai quốc gia đã bị cuốn vào một cuộc chiến tranh ‘cấp thấp’ trong hơn một thập kỷ”.
Không có dấu hiệu nào cho thấy điều đó sẽ thay đổi.
Hình minh họa: Lãnh đạo Iran. Ảnh Noon Post
