Tác giả: Jillian Kestler-D’Amours
Các nhóm vũ trang Haiti đã ‘tràn ngập’ các tiêu đề báo chí toàn cầu trong thời gian qua, khi các tay súng tấn công các đồn cảnh sát, nhà tù và các cơ quan khác ở thủ đô Port-au-Prince, làm tê liệt thành phố một cách hiệu quả.
Nhưng quyền lực của các băng nhóm này từ lâu đã làm rung chuyển đời sống thường ngày và chính trị ở Haiti, đẩy đất nước vào cuộc khủng hoảng kéo dài nhiều năm.
Ví dụ mới nhất xảy ra vào tuần này, khi thủ tướng Ariel Henry tuyên bố sẽ từ chức (Henry tuyên bố từ chức ngày 12 tháng 3 năm 2024) sau khi Hội đồng tổng thống chuyển tiếp được thành lập và người kế nhiệm được chọn.
Thông báo của ông được đưa ra trong bối cảnh áp lực từ cả cộng đồng quốc tế và các thủ lĩnh băng đảng, những người cảnh báo rằng, quốc gia Caribe này có thể đối mặt với “nội chiến” nếu Henry, một quan chức không được bầu chọn, không từ chức.
Tuy nhiên, sự ra đi theo kế hoạch của Henry đã không làm được gì nhiều trong việc xoa dịu sự kìm kẹp của các băng đảng, vốn kiểm soát khoảng 80% thủ đô Port-au-Prince của Haiti.
Họ cũng hứa sẽ phản đối bất kỳ sự can thiệp nào từ bên ngoài vào công việc nội bộ của Haiti. Điều đó bao gồm nỗ lực được Liên Hợp Quốc hậu thuẫn nhằm gửi một lực lượng vũ trang đa quốc gia, do Kenya dẫn đầu, đến Haiti để giúp cảnh sát quốc gia ứng phó với tình trạng bạo lực và bất ổn lan rộng.
Nhưng chính xác thì các băng nhóm vũ trang ở Haiti là ai?
Các băng đảng hoạt động như thế nào và chúng muốn gì? Và cuối cùng, đất nước có thể – và nên – xử lý chúng như thế nào? Đây là những gì bạn cần biết.
Các băng nhóm vũ trang của Haiti là ai?
Người ta tin rằng, có khoảng 200 băng nhóm vũ trang hoạt động ở Haiti, khoảng một nửa trong số đó hiện diện ở Port-au-Prince. Ở thủ đô có 2 liên minh băng đảng lớn.
Nhóm đầu tiên – liên minh Gia đình và Đồng minh G9, hay đơn giản là G9 – được lãnh đạo bởi Jimmy “Barbecue” Cherizier , một cựu sĩ quan cảnh sát Haiti, người đang bị Liên Hợp Quốc và Hoa Kỳ trừng phạt vì liên quan đến bạo lực ở Haiti.
Nhóm thứ hai là GPep, dẫn đầu bởi Gabriel Jean-Pierre, còn được gọi là Ti Gabriel. Anh ta là thủ lĩnh của một băng nhóm tên là Nan Brooklyn trước khi thành lập G-Pep, có trụ sở tại quận Cite Soleil nghèo khó của Port-au-Prince.
G9 và GPep đã là đối thủ trong nhiều năm, tranh giành quyền kiểm soát các khu vực lân cận ở Port-au-Prince. Cả hai nhóm đều bị buộc tội giết người hàng loạt và bạo lực tình dục tại các khu vực thuộc quyền quản lý của họ, cũng như tại các quận mà họ muốn tiếp quản.
Nhưng Cherizier đã nói rằng, hai nhóm đã đạt được một hiệp ước vào cuối năm 2023 – được mệnh danh là “viv ansanm” hoặc “sống cùng nhau” trong tiếng Haiti Creole – để hợp tác và lật đổ Henry.
Mariano De Alba, cố vấn cấp cao của Nhóm khủng hoảng quốc tế, cho biết: “Chúng tôi không chắc động thái này sẽ kéo dài bao lâu. Nhưng họ đã thành lập một liên minh chung vào tháng 9 năm 2023, về cơ bản là cố gắng ứng phó với khả năng một phái đoàn an ninh đa quốc gia sẽ được triển khai tới Haiti và họ muốn ngăn chặn điều đó”.
Các băng đảng đến từ đâu?
Trong nhiều thập kỷ, các băng nhóm ở Haiti đã liên kết chặt chẽ với các chính trị gia, đảng phái chính trị, doanh nhân hoặc những người được coi là “tinh hoa” khác trong nước.
Ví dụ, G9 đã được liên kết với Parti Haitien Tet Kale (PHTK), đảng chính trị của cựu tổng thống Jovenel Moise, người bị ám sát vào tháng 7 năm 2021. Moise đã chọn Henry làm thủ tướng ngay trước khi ông bị giết.
Về phần mình, GPep đã liên kết với các đảng đối lập ở Haiti.
Bạo lực băng đảng bắt đầu từ khi nào?
Hầu hết các chuyên gia đều cho rằng hiện tượng này bắt nguồn từ thời cựu tổng thống Haiti, Francois “Papa Doc” Duvalier và con trai ông, Jean-Claude “Baby Doc” Duvalier, hai người có chế độ độc tài tổng hợp kéo dài 29 năm.
Nhà Duvaliers đã thành lập và sử dụng một nhóm bán quân sự mang tên Tontons Macoutes để dập tắt sự phản đối quyền cai trị của họ. Lữ đoàn đã giết và tra tấn hàng nghìn người.
Robert Fatton, chuyên gia về Haiti và giáo sư tại Đại học Virginia, cho biết các băng nhóm có vũ trang không phải là hiện tượng mới ở Haiti. Ông nói với Al Jazeera: “Họ đã là một phần lịch sử của đất nước trong một thời gian rất dài”.
Nhưng Fatton giải thích rằng, các nhóm vũ trang ở Haiti ngày nay đã khác.
Fatton lưu ý rằng, chúng có vũ khí tốt hơn trước và đã đạt đến “mức độ tinh vi” mới trong các cuộc tấn công của mình. Ví dụ, máy bay không người lái được cho là đã được sử dụng khi các tay súng xông vào 2 nhà tù ở Port-au-Prince vào đầu tháng 3 năm 2024, một phần của đợt bạo lực mới nhất.
Fatton cũng giải thích, các nhóm vũ trang ‘cho đến khá gần đây’ đều chịu ơn các chính trị gia, đảng phái chính trị và doanh nhân. Fatton nói rằng những cá nhân đó “có thể kiểm soát họ”. Nhưng điều đó không còn đúng nữa.
Fatton nói: “Họ là một thế lực đối với chính họ. Điều đó có nghĩa là về cơ bản họ có thể ra lệnh cho một số chính trị gia hoặc nhiều chính trị gia, những gì họ phải làm hoặc những gì họ có thể làm”.
Làm thế nào mà các băng đảng trở nên tự trị?
Fatton nói: “Họ có thể tích lũy được nhiều tiền hơn một cách độc lập với các chính trị gia và doanh nhân. Điều đó bao gồm thông qua tống tiền, cũng như bắt cóc để đòi tiền chuộc, buôn bán ma túy và buôn lậu vũ khí nhỏ”.
Nhưng cả Fatton và De Alba đều nhấn mạnh rằng các nhóm vũ trang Haiti không chỉ có bản chất tội phạm.
“Họ cũng có khía cạnh chính trị”, De Alba nói với Al Jazeera. “Họ kiếm được thu nhập thông qua các hoạt động bất hợp pháp và họ sẵn sàng sử dụng vũ khí của mình cho mục đích chính trị”.
Vậy họ muốn gì?
De Alba cho biết, các băng đảng lớn ở Haiti ngày càng đưa ra các yêu cầu chính trị, đặc biệt là sau vụ ám sát tổng thống Moise năm 2021 để lại khoảng trống quyền lực trong chính phủ nước này.
Ví dụ, bạo lực gia tăng gần đây nhất của các băng đảng bao gồm lời kêu gọi thủ tướng Henry từ chức.
Nhưng tham vọng của họ còn đi xa hơn thế. Ví dụ, người đứng đầu G9 Cherizier đã cảnh báo rằng, lực lượng của ông sẽ phản đối bất kỳ sự can thiệp nào của nước ngoài vào Haiti và ông nói rằng ông muốn giúp đưa đất nước thoát khỏi cuộc khủng hoảng hiện tại.
De Alba nói: “Đây là những nhóm ngày càng nghĩ rằng, cách duy nhất để duy trì không chỉ sự liên quan mà còn cả sự tồn tại của họ, là liệu họ có thể quản lý ít nhất một mức độ quyền lực chính trị quan trọng nào đó hay không”.
Fatton tóm tắt các mục tiêu dài hạn của các băng đảng là một trong những mục tiêu có ảnh hưởng lâu dài đến giới lãnh đạo Haiti. “Không chỉ là, ‘Hãy để tôi làm những gì tôi muốn về mặt hoạt động tội phạm’. Hơn thế nữa, ‘Tôi muốn một phần sức mạnh’.
Haiti sẽ giải quyết bạo lực băng đảng bằng cách nào?
Đó là câu hỏi trị giá hàng triệu đô la. Và mặc dù không có câu trả lời rõ ràng, hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng, không thể tách vấn đề bạo lực băng đảng ở Haiti khỏi tình hình kinh tế và chính trị tổng thể.
Đất nước này là nước nghèo nhất ở Mỹ Latinh và nằm trong số những quốc gia bất bình đẳng nhất về phân phối của cải. Nó phải đối mặt với một số vấn đề mang tính hệ thống, chẳng hạn như tỷ lệ thất nghiệp cao và thiếu cơ hội, góp phần tạo nên sức mạnh của các nhóm vũ trang.
“Rất nhiều thanh niên không có tương lai, không việc làm, không học hành. Họ thực sự không có hy vọng. Bạn có thể hiểu tại sao một số người trong số họ tham gia các băng đảng. Đó là một vấn đề về cơ cấu, xã hội, kinh tế”, Fatton nói.
Nhưng trong khi giải quyết những vấn đề đó sẽ đòi hỏi một tầm nhìn dài hạn cho đất nước, Fatton cho biết nhu cầu cấp thiết là phải thiết lập lại trật tự ngay bây giờ.
Bạo lực đã khiến hơn 200.000 người ở Port-au-Prince phải di dời và cảnh sát Haiti thiếu nguồn lực để xử lý các băng đảng. Chương trình lương thực thế giới của Liên Hợp Quốc cũng cảnh báo trong tuần này rằng, Haiti “đang bên bờ vực của một cuộc khủng hoảng nạn đói tàn khốc”.
Lực lượng do Kenya dẫn đầu sẽ được triển khai?
Điều đó vẫn chưa rõ ràng. Các quan chức Kenya hôm thứ 3 cho biết quốc gia Đông Phi này đang tạm dừng sứ mệnh an ninh đã lên kế hoạch tới Haiti để chờ xem quá trình chuyển đổi chính trị diễn ra như thế nào.
Tổng thống Kenya William Ruto hôm thứ 4 cho biết đất nước của ông “sẽ nắm quyền lãnh đạo” phái đoàn Haiti “ngay khi Hội đồng tổng thống được thành lập theo một quy trình đã được thống nhất”.
Các nhóm Haiti đang trong quá trình lựa chọn đại diện để ngồi vào Hội đồng tổng thống chuyển tiếp, như được đề ra bởi khối các quốc gia Cộng đồng Caribe và thị trường chung (CARICOM), theo các điều khoản được thành lập vào thứ 2. Mỹ, Liên Hợp Quốc và các nước khác cũng tham gia vào các cuộc đàm phán đó.
Hội đồng chuyển tiếp sẽ có 7 thành viên có quyền bỏ phiếu, được lựa chọn từ nhiều phe phái chính trị khác nhau ở Haiti và khu vực tư nhân, cùng hai quan sát viên không có quyền bỏ phiếu. Nó sẽ được giao nhiệm vụ lựa chọn một thủ tướng lâm thời.
Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken nói với các phóng viên vào chiều thứ 4 rằng Washington kỳ vọng hội đồng chuyển tiếp sẽ được thành lập “trong vài ngày tới”.
De Alba nói rằng trong khi “cần có một cơ chế để tăng cường tình hình an ninh ở Haiti … các băng đảng hòa nhập sâu sắc vào dân chúng đến mức sẽ thực sự khó khăn cho bất kỳ phái đoàn an ninh đa quốc gia nào thực sự chỉ có thể đối phó với chúng bằng vũ lực”.
Vì vậy, những gì khác cần phải xảy ra?
De Alba cho biết cuộc khủng hoảng phải được giải quyết theo hai hướng: An ninh và chính trị.
Ông nói: “Đây là một tình huống rất khó khăn bởi vì, đồng thời, Haiti đã có lịch sử can thiệp nước ngoài rất tồi tệ, điều này chẳng dẫn đến đâu cả. Vấn đề không phải là đặt nhiều tiền lên bàn đàm phán [và sau đó] chuyện này sẽ được giải quyết”.
Theo quan điểm của De Alba, người dân Haiti cần đi đầu trong việc tìm kiếm giải pháp – nhưng họ cũng sẽ cần sự giúp đỡ để thiết lập các thể chế nhà nước hoạt động hiệu quả.
Ông nói: “Nếu điều đó không xảy ra và nếu chính phủ hiện tại không thể cung cấp dịch vụ cho người dân thì các băng đảng này sẽ tiếp tục chiếm thế thượng phong”.
Fatton cũng nhắc lại nhu cầu về một lãnh đạo ổn định. Ông nói: “Đó là một con đường rất dài, nhưng vấn đề trước mắt là việc thành lập chính phủ mới, chính phủ mới lựa chọn thủ tướng”.
Ông nói thêm, việc cân nhắc tiếp theo sẽ là giải quyết vấn đề bạo lực băng đảng.
“Bạn có thể đàm phán với các băng đảng không? Nếu bạn không thể đàm phán với các băng nhóm, liệu người Kenya có đến đúng giờ và liệu họ có đủ năng lực để đối phó với họ không”?
