Tiến sĩ Westen K. Shilaho, nhà nghiên cứu Quan hệ quốc tế, Đại học Witwatersrand, Johannesburg, Nam Phi
Biến đổi khí hậu là một mối đe dọa hiện hữu đối với Châu Phi và Châu Phi đang phải gánh chịu hậu quả nặng nề này, mặc dù đóng góp không đáng kể vào lượng khí thải carbon toàn cầu.
Các quốc gia ở Châu Phi thường được quản lý kém, vì vậy biến đổi khí hậu chắc chắn sẽ đẩy nhanh các thách thức quản trị và bất ổn chính trị ở Châu Phi.
Do các kiểu thời tiết khó lường, biến đổi khí hậu đã góp phần gây ra tình trạng khan hiếm tài nguyên, mất an ninh lương thực (do năng suất thấp hoặc mất mùa), hạn hán kéo dài, lũ lụt thường xuyên, cháy rừng, châu chấu xâm lấn và gia tăng gánh nặng bệnh tật.
Xung đột về nguồn tài nguyên khan hiếm và tình trạng bất ổn hàng loạt ở khu vực thành thị do nền kinh tế suy thoái có khả năng gia tăng ở Châu Phi. Nghèo đói và bất bình đẳng vốn đã tràn lan vì gánh nặng nợ nần, các điều kiện thương mại không thuận lợi, nạn tham nhũng tràn lan, và việc các nhà đầu tư bên ngoài khai thác tài nguyên của Châu Phi phối hợp với giới tinh hoa chính trị địa phương chuyên ‘săn mồi’.
Quản trị là một phần không thể thiếu trong việc giảm nhẹ biến đổi khí hậu. Tính dễ bị tổn thương của Châu Phi bắt nguồn từ các thể chế yếu kém, và sự can thiệp từ bên ngoài vào công việc nội bộ của Châu Phi, dưới hình thức bị các thế lực đế quốc xâm lược.
Xem thêm: Tại Sao Khái Niệm “Phát Triển” Như Là Một ‘Tôn Giáo’ Kiểu Mới
Một di sản thuộc địa xấu xa, được đặc trưng bởi sự suy thoái môi trường, nghèo đói, bất bình đẳng và bạo lực kéo dài đang làm suy yếu nhà nước ở Châu Phi. Theo lý thuyết hệ thống thế giới, trong trật tự toàn cầu hiện nay, phương Tây thực thi quyền lực quá lớn, dẫn đến nghèo đói và hỗn loạn ở các khu vực xa xôi – ngoại vi. Như vậy, vấn đề biến đổi khí hậu nằm trong vấn đề trung tâm-ngoại vi.
Do đó, biến đổi khí hậu không chỉ liên quan đến sinh thái. Giới tinh hoa chính trị của Châu Phi cũng không phải là những người ngoài cuộc vô tội. Họ có quyền lực và lợi ích kinh tế đi kèm với tổn thất của quần chúng và tạo điều kiện cho đế quốc phương Tây khai thác. Hệ sinh thái bất bình đẳng, bất công xã hội, bóc lột và bạo lực lan rộng này chính là mấu chốt của vấn đề.
Xem thêm: Vì Sao Nhiều Nước Châu Phi Phải Trả Thuế Thuộc Địa Cho Đến Ngày Nay
Các cuộc đàm phán về biến đổi khí hậu đang sa lầy vào một hệ sinh thái lịch sử của sự săn mồi, chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa đế quốc đã khiến Châu Phi bị bóp nghẹt trong nhiều thế kỷ.
Do đó, sự phân chia quyền lực toàn cầu không công bằng diễn ra một cách ngấm ngầm trong diễn ngôn về biến đổi khí hậu. Các nước phát thải carbon lớn nhất – các nước phương Tây, có trách nhiệm đạo đức trong việc đảo ngược tác động của biến đổi khí hậu, phải chia sẻ gánh nặng. Trung Quốc và Ấn Độ, cũng là những quốc gia phát thải carbon do phát triển kinh tế nhanh chóng, cũng phải chịu trách nhiệm.
Hệ thống kiến thức bản địa ở Châu Phi phải nhận thức đúng mức về tính bền vững của các biện pháp thích ứng với biến đổi khí hậu. Trong bối cảnh các sáng kiến chuyển đổi năng lượng xanh, Châu Phi phải khẳng định mình về ‘hạt giống bản địa’ và các dạng tri thức truyền thống đã được thử nghiệm theo thời gian, để đảm bảo công bằng và chủ quyền.
Việc thực hiện các kế hoạch hành động được cân nhắc kỹ lưỡng trên khắp Châu Phi, ý chí chính trị, hỗ trợ tài chính và kỹ thuật từ phương Tây cũng như hợp tác với các nước đang phát triển nhanh như Trung Quốc và Ấn Độ là những điều kiện tiên quyết cho các chiến lược giảm thiểu biến đổi khí hậu.
Tuy nhiên, Châu Phi phải thận trọng vì bên dưới sự hỗ trợ này có thể có những sợi dây. Nhu cầu năng lượng của Trung Quốc, do chương trình phát triển đầy tham vọng của nước này, hiện đang cạnh tranh với phương Tây.
Điều này khiến Trung Quốc không thể thiếu trong các cuộc đàm phán về biến đổi khí hậu. Châu Phi nên đưa ra các chiến lược không sao chép các mô hình tiêu dùng thông thường của phương Tây. Hơn nữa, cách tiếp cận từ trên xuống làm nền tảng cho mối quan hệ Tây Phi không cân xứng, không còn có thể đứng vững được nữa.
Xem thêm: Tín chỉ Carbon Và Bù Đắp Carbon: Có Giúp Giảm Biến Đổi Khí Hậu?
Chủ nghĩa tư bản chịu trách nhiệm về biến đổi khí hậu như thế nào?
Giao thông vận tải và thông tin liên lạc cần thiết cho sự di chuyển của hàng hóa, dịch vụ và vốn, cần có năng lượng. Cho đến nay, nhiên liệu hóa thạch – dầu mỏ và khí đốt tự nhiên – cùng với công nghệ vẫn là trụ cột của chủ nghĩa tư bản.
Tuy nhiên, việc tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch lại tạo ra lượng khí thải carbon. Tỷ lệ phát thải carbon của Châu Phi là rất nhỏ do quá trình công nghiệp hóa ở mức tối thiểu.
Châu Phi không đủ năng lượng, chưa đầu tư vào năng lượng mặt trời, gió, nhiệt điện, thủy điện hoặc công nghệ pin lithium mới nhất do thiếu vốn và chuyên môn kỹ thuật, quản trị kém và sự can thiệp từ bên ngoài.
Tất cả điều này có nghĩa là sự phụ thuộc của Châu Phi vào năng lượng “bẩn” như dầu, than và gỗ sẽ còn tồn tại trong nhiều năm.
Đổi mới, sáng tạo, phát minh và mở rộng là trọng tâm của chủ nghĩa tư bản. Thông qua tiến bộ công nghệ, sản xuất tăng lên thông qua sản xuất hàng loạt. Nông nghiệp, hạt nhân của nền kinh tế phức tạp, đòi hỏi cơ giới hóa.
Chuỗi cung ứng và thị trường toàn cầu phụ thuộc vào vận tải. Những quá trình sử dụng nhiều năng lượng này đã đưa phương Tây tới sự thịnh vượng kinh tế. Tuy nhiên, nhu cầu tương ứng về hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng, do thu nhập cao, đang đe dọa đến sự tồn tại của trái đất.
Công nghiệp hóa sinh ra đô thị hóa sớm, nhưng các thành phố ở Châu Phi không hơn gì nơi ẩn náu cho những người dễ bị tổn thương – những người bị tước quyền công dân, bị tước đoạt và bị gạt ra ngoài lề xã hội.
Do thiếu công nghiệp hóa, các thành phố ở Châu Phi phần lớn là những khu ổ chuột rộng lớn không có tiện nghi xã hội, an ninh hoặc thậm chí ‘nhân phẩm’ tương xứng cho phần lớn cư dân.
Đô thị hóa, trên thực tế là chủ nghĩa tư bản, phát triển theo khuôn mẫu giống như chủ nghĩa phân biệt chủng tộc. Nó tăng cường sự phát triển riêng biệt – một nghịch lý.
Các đặc quyền được dành riêng cho một số ít, tất nhiên là giới tinh hoa chính trị tự phong và bạn bè của họ, trong khi phần còn lại của dân chúng sa lầy vào bạo lực, tội phạm, bụi bặm và nghèo đói.
Chi phí sinh hoạt cao, đặc trưng bao gồm thiếu vệ sinh, nước uống, năng lượng sạch và nhà ở đã buộc những người bị thiệt thòi phải dùng đến các chiến thuật sinh tồn làm suy thoái môi trường và hạnh phúc của họ.
Các nước Châu Phi ‘mắc nợ vay’ phương Tây cũng như các cường quốc mới nổi như Trung Quốc. Di sản của chủ nghĩa thực dân, chủ nghĩa đế quốc và nền chính trị thoái hóa là nguyên nhân dẫn đến tình trạng này.
Trụ cột của các nền kinh tế Châu Phi là sự kết hợp giữa du lịch, nông nghiệp và đánh cá, tất cả đều gặp rủi ro do biến đổi khí hậu. Cần phải nhấn mạnh rằng, đây không phải là yếu tố địa lý hay số phận, mà là một quá trình lịch sử gắn liền với các mối quan hệ quyền lực toàn cầu bất bình đẳng.
Gánh nặng nợ nần do các chính sách kinh tế tân tự do gây ra sự bất bình đẳng lớn trên toàn cầu, khiến các nước Châu Phi rơi vào tình trạng bấp bênh. Vì giảm thiểu biến đổi khí hậu rất tốn kém, điều đó có nghĩa là các khu vực ngoại vi ở Châu Phi, Caribe và Quần đảo Thái Bình Dương sẽ tụt hậu.
Xem thêm: Tại Sao Pháp, Nga, Trung Quốc Và Hoa Kỳ Tranh Giành Các Nước Sahel Châu Phi
Trong diễn ngôn về biến đổi khí hậu, mối quan hệ Bắc-Nam bán cầu rất phổ biến, nhưng nó hầu như không đề cập đến các khía cạnh của sự thống trị, vì các hoạt động nhằm giảm lượng khí thải carbon sẽ thúc đẩy tiêu dùng ở phương Tây và gây ra các tác động sinh thái ở Châu Phi. Trớ trêu thay, sự đổi mới nhằm thúc đẩy nông nghiệp lại đe dọa an ninh lương thực của Châu Phi.
Vấn đề hạt giống
Ví dụ, việc thay thế nền nông nghiệp truyền thống ở Châu Phi bằng các hạt giống biến đổi gen (GMO) nhằm mục đích cải thiện sản xuất lương thực, bằng các giống hạt giống có khả năng chịu hạn, kháng bệnh và năng suất cao.
Tuy nhiên, biện pháp thích ứng này có thể khiến các giống hạt giống truyền thống ở Châu Phi bị tuyệt chủng. Nông dân địa phương đang phụ thuộc rất nhiều vào các nhà sản xuất GMO để đảm bảo an ninh lương thực cho họ.
Công nghệ GMO, dù có mục đích tốt, đang đe dọa xóa sổ hạt giống bản địa, cướp đi chủ quyền về hạt giống của nông dân địa phương và có thể gây ra thảm họa nhân đạo trong trường hợp hạt giống GMO thất bại.
Chỉ có chủ sở hữu bằng sáng chế, các công ty đa quốc gia, mới có thể “giải cứu” dân chúng bị bao vây trong một kịch bản không thể tránh khỏi như vậy. Theo một cách nào đó, biến đổi khí hậu tạo cớ cho phương Tây xâm phạm sâu hơn vào bản sắc, hệ thống kiến thức và chủ quyền của Châu Phi thông qua kỹ thuật hạt giống.
Các chiến lược giảm thiểu biến đổi khí hậu có tính bá quyền, theo nghĩa là chúng được phương Tây nghĩ ra và ủng hộ. Ảnh hưởng của các thực thể phương Tây ở Nairobi, Kenya, trong Hội nghị thượng đỉnh về khí hậu Châu Phi lần đầu tiên vào tháng 9 năm 2023 đã cho thấy rõ điều đó.
Một số nhà hoạt động xã hội dân sự đã cảnh giác: “Thay vì thúc đẩy lợi ích và vị thế của Châu Phi trong các vấn đề khí hậu quan trọng, hội nghị thượng đỉnh đã bị các chính phủ, công ty tư vấn và tổ chức từ thiện phương Tây nắm bắt với quyết tâm thúc đẩy chương trình nghị sự và lợi ích thân phương Tây – gây bất lợi cho Châu Phi. Đáng lo ngại hơn, sự lãnh đạo của các quan chức và Bộ trưởng Châu Phi đã bị đẩy lùi”, các nhà hoạt động nhận xét trong một bức thư ngỏ có chữ ký của hơn 500 tổ chức xã hội dân sự.
Hội nghị thượng đỉnh gợi lên hệ nhị phân người tài trợ và người nhận, mang âm hưởng thuộc địa mới và đế quốc. Chẳng hạn, mối quan tâm của Bill Gates đối với nông nghiệp ở Châu Phi và an ninh lương thực ở đây không phải là không có giá trị, vì ông có cổ phần ở Monsanto (nay là Bayer).
Công ty đa quốc gia của Hoa Kỳ sản xuất GMO và thuốc trừ sâu này đã bị cáo buộc làm suy thoái môi trường, đồng thời thông qua quyền sáng chế và sở hữu trí tuệ, làm xói mòn chủ quyền về hạt giống và lương thực của nông dân địa phương, ở Châu Phi và Nam bán cầu nói chung. Đương nhiên, Monsanto thường xuyên có xung đột với nông dân ở những vùng này.
Greenpeace đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về sự bóp nghẹt của Monsanto-Bayer đối với ngành công nghiệp thực phẩm ở Nam Phi, nói rằng: “Trong nhiều năm, công cụ số một của Monsanto để tiến hành chiến tranh trên đất của chúng ta là glyphosate (một loại thuốc diệt cỏ, biên tập), nhưng bạn có thể biết nó bằng một cái tên quen thuộc hơn: Roundup”.
“Roundup được tiếp thị như một loại thuốc diệt cỏ có hệ thống, nhưng các chuyên gia nói rằng, nó tác động đến sức khỏe của đất, bằng cách làm hỏng sự hiện diện của một số vi khuẩn có lợi trong đất, làm giảm độ phì nhiêu của đất về lâu dài và là mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh lương thực; nó giết chết các loài thực vật có ích vốn là ‘tán lá’ làm tổ chính của bướm Monarch; nó dẫn tới việc sản sinh ra siêu cỏ dại; glyphosate cũng được WHO coi là chất có thể gây ung thư, với một phân tích khẳng định rằng việc tiếp xúc lâu dài với Roundup sẽ làm tăng 41% khả năng mắc bệnh ung thư hạch không Hodgkin, một loại ung thư”.
Ví dụ, chính phủ Kenya đã dỡ bỏ lệnh cấm GMO và các nhà phê bình coi quyết định này là lấy cảm hứng từ lợi ích của các công ty đa quốc gia như Monsanto, trong khi chính phủ vẫn khẳng định rằng, họ được thông báo bởi nguyện vọng an ninh lương thực.
Dù vậy, suy nghĩ, lợi ích và lợi nhuận của giới thượng lưu ở phương Tây vẫn lấn át phúc lợi của người nghèo và những người dễ bị tổn thương khác ở Châu Phi.
Động cơ lợi nhuận tham lam của giới thượng lưu phương Tây luôn được coi là chuẩn mực và do đó mang tính phổ quát. Nó lấy dân tộc làm trung tâm; nó là sự phân biệt chủng tộc. Những hoàn cảnh, nhu cầu và di sản đặc biệt của Châu Phi bị phớt lờ một cách ung dung.
Giới tinh hoa toàn cầu và những người đại diện của họ ở các khu vực ngoại vi như Châu Phi chiếm ưu thế trong các cuộc đàm phán về biến đổi khí hậu không đồng đều.
Do đó, không có gì ngạc nhiên khi gương mặt đại diện cho nhận thức của giới trẻ về biến đổi khí hậu là Greta Thunberg, một phụ nữ trẻ người Thụy Điển.
Vào năm 2020, người ‘đồng nghiệp’ Uganda của cô, Vanessa Nakate, đã phát biểu trong một cuộc họp báo với các nhà hoạt động vì khí hậu da trắng trẻ tuổi ở Davos nhưng đã bị cắt khỏi ảnh nhóm. Đây là một phép ẩn dụ sâu sắc về sự xóa bỏ, im lặng và ‘tàng hình’ huyền thoại của Châu Phi.
Xem thêm: Vì Sao Châu Phi Kết Hôn Với Nga và Ly Dị Phương Tây
Tài nguyên thiên nhiên của Châu Phi với những lợi ích khó nắm bắt
Uganda, Kenya và Mozambique gần đây đã phát hiện ra các mỏ khí đốt tự nhiên và dầu mỏ và đang bị các nhà tài trợ phương Tây can ngăn, vốn rất quan trọng cho thăm dò, đầu tư vào nhiên liệu hóa thạch.
Thay vào đó, các nước đang được khuyến khích đầu tư vào năng lượng xanh. Các quốc gia này đang tự hỏi tại sao họ không thể hưởng lợi từ những nguồn tài nguyên thiên nhiên đã cung cấp năng lượng cho các nền kinh tế phát triển trong nhiều thập kỷ.
Trong những năm tới, dự kiến các nguồn năng lượng không tái tạo sẽ không còn là trọng tâm của nền kinh tế thế giới, do đó cần phải chuyển hướng khỏi hoạt động thăm dò dầu khí tự nhiên.
Châu Phi cần đầu tư vào nghiên cứu để không quá phụ thuộc vào phương Tây về lời khuyên khoa học, về biến đổi khí hậu và các mối quan tâm cấp bách khác vì một số lời khuyên này có thể không rõ ràng.
Châu Phi cần xây dựng dựa trên hệ thống kiến thức truyền thống và các hạt giống truyền thống phù hợp với loại đất của lục địa, thay vì sử dụng các giống hạt giống đã được thử nghiệm và biến đổi ở phương Tây và thúc đẩy chúng vì lợi nhuận, thay vì an ninh lương thực. Châu Phi chỉ phải vay những gì thiết yếu, chứ không phải vay bán buôn như xu hướng hiện nay.
Tôi đã lập luận rằng, quản trị là điểm khởi đầu trong việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, nếu không thì sự bất ổn chính trị ở Châu Phi chỉ có thể trở nên tồi tệ hơn.
Giới tinh hoa chính trị và các tầng lớp khác ở Châu Phi phải ‘đi bộ’ và xem xét kỹ lưỡng chủ nghĩa tiêu dùng, nghèo đói và bất bình đẳng.
Xem thêm: Vũ Khí Bí Mật Của Châu Phi: Uranium
Thật phản trực giác khi họ nói bóng gió về biến đổi khí hậu trong khi sống xa hoa bằng những chuyến du lịch trong và ngoài nước không cần thiết, sử dụng những đoàn ‘kỵ binh’ ngốn nhiên liệu, tiếp tay cho nạn phá rừng và các thói quen tiêu dùng khác gây tổn hại đến đa dạng sinh học.
Giống như đại dịch Covid-19, biến đổi khí hậu gây tổn hại cho nhiều quốc gia vốn đang hoạt động kém về mặt quản trị và các chỉ số phát triển con người khác.
Diễn ngôn về biến đổi khí hậu phải được xem là phần mở rộng của một hệ sinh thái gồm chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa tinh hoa, chủ nghĩa giai cấp và sự nô dịch đã gây bất lợi cho Châu Phi mà không bị gián đoạn trong nhiều thế kỷ.
Nó được tẩm ướp với sự cố chấp. Châu Phi nên thận trọng để không phù hợp với khuôn mẫu phương Tây, nghĩa là không áp dụng các chiến lược giảm thiểu và thích ứng một cách ngây thơ đối với họ.
Biến đổi khí hậu là một mối đe dọa hiện hữu, nhưng mối quan tâm lớn hơn đối với Châu Phi là quản trị kém và sự bắt chước kết hợp với một trật tự toàn cầu đầy tham lam.
