Về vấn đề địa lý, việc các quốc gia giàu hay nghèo, an toàn hay dễ bị tổn thương, thực tế có sự liên quan đến đến địa lý tự nhiên hơn là chúng ta thường thừa nhận. Ngay cả trong thời đại thường được mô tả là “toàn cầu”, quan hệ quốc tế vẫn bị ảnh hưởng sâu sắc bởi vị trí địa lý.
Không thể tìm thấy minh họa nào tốt hơn cho điều này, ngoài mối quan hệ của Australia (Úc) với Papua New Guinea. Nước láng giềng gần nhất của Úc, không chỉ có sự khác biệt trước đây là thuộc địa duy nhất của Úc, mà ngay cả bây giờ mối quan hệ song phương chủ yếu được định hình bởi sự gần gũi về địa lý.
Còn lý do nào khác khiến các nhà hoạch định chính sách Úc từ cả 2 đảng lớn phải vật lộn với cách giải quyết cuộc khủng hoảng trên đảo Manus? Liệu giới tinh hoa chính trị Úc có bao giờ dự tính xử lý những người xin tị nạn ở nước ngoài ngay từ đầu, nếu họ không tình cờ sống trên hòn đảo lớn nhất thế giới?
Tuy nhiên, chính trị liên quan đến sự cô lập tương đối về địa lý không phải là duy nhất đối với Úc. Cuộc tranh luận về vị trí của Anh ở châu Âu có thể đã không xảy ra nếu, không có một ‘dải nước nhỏ’ giữa vương quốc Anh và “lục địa châu Âu”.
Phần còn lại của châu Âu, đã học được từ kinh nghiệm đau đớn, về tầm quan trọng của việc duy trì mối quan hệ thân thiện với những người hàng xóm, những người ở ngay bên cạnh mình.
Điều kỳ lạ của Úc về mặt này là, mặc dù có những lợi thế tự nhiên và cách xa các điểm rắc rối của thế giới, các nhà hoạch định chính sách luôn phải chịu đựng nỗi lo lắng về sự chia ly sâu sắc, thay vì tự tin thầm lặng về những lợi thế của vị trí. Mối quan hệ không chắc chắn trong lịch sử của Úc với “châu Á” là ví dụ điển hình của thực tế này.
Ngược lại, Mỹ có được phần lớn uy thế hiện tại nhờ vào khả năng khai thác triệt để vị trí địa lý thuận lợi của mình. Nằm giữa 2 đại dương và với các nước láng giềng yếu hoặc thân thiện ở phía bắc và phía nam, nó có được khả năng bất khả xâm phạm, về mặt chiến lược mà không cường quốc nào có thể sánh được. Sự thống trị của nó đối với toàn bộ lục địa châu Mỹ là hệ quả trực tiếp của lợi thế tự nhiên này.
Trong một tương phản đương đại nổi bật khác, Trung Quốc không được hưởng những lợi thế như vậy. Đúng là Trung Quốc đã thống trị khu vực của mình hàng trăm năm. Nhưng đó là trước khi thay đổi công nghệ và chủ nghĩa đế quốc châu Âu buộc Trung Quốc phải tuân theo trật tự quốc tế do phương tây thống trị.
Để làm cho vấn đề tồi tệ hơn, Trung Quốc sống trong một khu vực lân cận khó khăn. Các cuộc xâm lược thường xuyên từ phía bắc, mối quan hệ không chắc chắn với các quốc gia phương tây và thách thức liên tục trong việc củng cố biên giới trong nước trước các nhóm thiểu số nổi loạn, khiến địa chính trị trở thành một lực lượng thực sự và năng động ở trung tâm Á-Âu.
Vị trí địa lý và các tham vọng chiến lược bắt nguồn từ đó cũng đang cung cấp thông tin cho các hoạt động gây bất ổn cao độ gần đây nhất của Trung Quốc ở biển Đông. Logic địa chính trị có thể khá lỗi thời, nhưng điều đó không làm cho nó kém thực tế hoặc ít nguy hiểm hơn.
Liệu các nhà lãnh đạo Trung Quốc có cảm thấy an toàn hơn, nếu họ có thể đẩy Mỹ ra khỏi nơi mà nhiều người Trung Quốc coi là khu vực của họ?
Không còn nghi ngờ gì nữa. Không khó để hiểu tại sao. Vị trí địa lý của Trung Quốc và sự gần gũi của các căn cứ của Mỹ ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Philippines và thậm chí có thể là cả Việt Nam, sẽ không tạo ra một sự yên tâm.
Điều này không bào chữa cho các chính sách ngày càng quyết đoán của Trung Quốc, nhưng nó giúp giải thích chúng. Nếu có thêm trữ lượng dầu khí, nguồn cá quý giá, chưa kể đến lòng tự tôn dân tộc, thì tầm quan trọng của địa lý trong việc giúp định hình nền chính trị đương đại là hiển nhiên.
Địa lý cũng giúp giải thích nhà nước Hồi giáo. Tốt nhất nên tránh khái quát hóa, nhưng toàn bộ Trung Đông là một mớ hỗn độn và là mảnh đất màu mỡ cho các phong trào cấp tiến kiểu này hay kiểu khác.
Thực tế rằng, Hồi giáo cực đoan cũng có liên quan đến vị trí địa lý, bên cạnh các vấn đề thần học và triết học phức tạp.
Phương tây cũng được đặc trưng bởi sự phân chia ranh giới địa lý như vậy. Thậm chí không có ý nghĩa gì, khi nói về một thứ gì đó như “nền văn minh phương tây” mà không đề cập đến một phần tương đối nhỏ, nhưng rất đặc biệt của lục địa châu Âu.
Việc chuyển một ý tưởng về thái độ, triết học hoặc thậm chí tôn giáo có nguồn gốc địa lý khác biệt, thành một phong trào có tác động mạnh nào đó vẫn liên quan đến chính trị ở một mức độ nào đó.
Một số ý tưởng có thể tốt hơn hoặc hấp dẫn hơn những ý tưởng khác, nhưng nếu không có sự hiện diện được thể chế hóa trong ‘thế giới tự nhiên’, thì chúng khó có thể đạt được nhiều thành tựu. Các tổ chức đa dạng như liên minh Châu Âu (EU) và giáo hội công giáo đóng vai trò nhắc nhở mạnh mẽ về khả năng này.
EU cũng chứng minh rằng địa lý không phải là định mệnh, ngay cả khi, không phải lúc nào, nó cũng có tác động, mà các kiến trúc sư của liên minh này có thể hy vọng hoặc mong đợi. EU là một ví dụ minh họa cho khả năng đó.
Ngược lại, người ta có thể nghĩ rằng, “giao thông đường biển” sẽ khiến việc hoạch định chính sách trở nên đơn giản hơn. Khả năng địa lý là một điều, tận dụng tối đa chúng lại là chuyện khác.
Giáo sư Chính trị quốc tế, Đại học Tây Úc
