Một cuộc cãi vã giữa những đối tác không ngờ tới. Những ngày đầu tháng 8/2024, Mali tuyên bố cắt đứt quan hệ với Ukraine, sau khi cáo buộc Kiev có liên quan đến một cuộc phục kích tàn khốc ở vùng Kidal, phía bắc quốc gia Tây Phi này vào cuối tháng 7/2024 khiến hàng chục binh lính Mali thiệt mạng.
Phiến quân ly khai Tuareg chủ mưu vụ tấn công, tuyên bố họ đã giết chết binh lính Mali và chiến binh Wagner của Nga.
Các nhà phân tích cho biết, nếu những tuyên bố đó là sự thật, đây có thể là thất bại tồi tệ nhất của Wagner kể từ lần đầu tiên triển khai vào năm 2021 để giúp chính phủ quân sự Mali chống lại một loạt các nhóm vũ trang hoạt động trên khắp đất nước.
Cuộc tranh cãi ngoại giao bắt đầu giữa Ukraine và Mali sau khi một phát ngôn viên của cơ quan tình báo quân sự Ukraine tiết lộ một cách bí ẩn rằng, quân nổi dậy có “thông tin cần thiết” để thực hiện cuộc tấn công vào tháng 7/2024.
Mặc dù ông không công bố sự đồng lõa hoàn toàn của Kiev, nhưng những phát biểu này đã làm dấy lên nỗi lo ngại rằng cuộc chiến Nga-Ukraine có thể lan sang lãnh thổ Châu Phi.
Đại tá Abdoulaye Maiga, người phát ngôn của chính phủ Mali, cho biết hôm chủ nhật rằng, đất nước của ông “vô cùng sốc” khi nghe những tuyên bố này. Maiga nói thêm rằng Ukraine đã “vi phạm chủ quyền của Mali” bằng cách hỗ trợ “cuộc tấn công hèn nhát, phản bội và man rợ”.
Kiev đã vội vã rút lại lời khoe khoang ban đầu. Trong một tuyên bố vào thứ hai, Bộ ngoại giao nước này gọi quyết định cắt đứt quan hệ của Bamako là “vội vàng”.
Mali đã hành động “mà không tiến hành nghiên cứu kỹ lưỡng về các sự kiện và hoàn cảnh của vụ việc … và không cung cấp bất kỳ bằng chứng nào về sự tham gia của Ukraine trong sự kiện nói trên”, tuyên bố viết.
Lời tố cáo đó dường như không làm giảm bớt căng thẳng.
Niger, đồng minh thân cận và là nước láng giềng của Mali, đã cắt đứt quan hệ với Kiev vào thứ ba, để thể hiện sự ủng hộ.
Senegal cũng đã triệu tập đại sứ Ukraine Yurii Pyvovarov và cáo buộc ông này đã đăng một video hiện đã bị xóa để ủng hộ cuộc tấn công.
Trong khi đó, Nga cáo buộc Ukraine “chiều chuộng các nhóm khủng bố” và mở “mặt trận thứ hai ở Châu Phi” trong bối cảnh cuộc chiến đang tiếp diễn giữa hai nước.
“Đây là một trong những cuộc tấn công quan trọng nhất nhằm vào lực lượng bán quân sự Nga trên lục địa châu Phi”, Ryan Cummings, người sáng lập công ty giám sát an ninh Signal Risk, nói với Al Jazeera.
“Ít nhất hai chỉ huy người Nga trước đây từng chỉ huy các hoạt động bán quân sự ở Ukraine cũng đã thiệt mạng trong các cuộc tấn công này”.
Theo các nhà phân tích, những lời cáo buộc của Moscow có lẽ không hề sai lệch.
Xem thêm: Vì sao Niger, Burkina Faso và Mali thành lập nhà nước liên bang?
Phản công tàn khốc
Các chuyên gia an ninh cho biết cuộc phục kích bắt đầu như một cuộc tấn công của quân đội Mali và lực lượng Nga, nhưng cuối cùng, đó là một cuộc tắm máu cho phía Mali.
Theo phiến quân, khoảng 47 binh lính Mali và 84 lính đánh thuê Nga đã thiệt mạng. Chính phủ Mali không đưa ra con số, nhưng cho biết họ đã phải chịu “thiệt hại đáng kể” và mất một máy bay trực thăng.
Trong nhiều thập kỷ, phiến quân Tuareg đã cáo buộc Mali phân biệt đối xử và tiến hành các cuộc nổi loạn ly khai ở phía bắc đất nước nhằm nỗ lực tạo ra một khu vực Azawad độc lập.
Trong cuộc nổi dậy năm 2012, Phong trào giải phóng quốc gia Azawad (MNLA) đã chiếm Kidal, Gao và Timbuktu – các thành phố ở phía bắc – buộc chính phủ phải nhờ đến cựu cường quốc thực dân Pháp, nơi đã triển khai hàng nghìn binh lính để hỗ trợ.
Liên Hợp Quốc cũng triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình MINUSMA gồm 11.000 người để hỗ trợ quân đội khi họ chiến đấu không chỉ với những kẻ ly khai mà còn với một số nhóm vũ trang khác có liên hệ với al-Qaeda và ISIL (ISIS) và hoạt động ở phía bắc sa mạc.
Một thỏa thuận hòa bình mong manh do Liên Hợp Quốc làm trung gian năm 2015 với một số phe phái Tuareg phần lớn được duy trì cho đến năm 2023, khi những người cai trị quân sự của Mali – những người đã nắm quyền trong một cuộc đảo chính năm 2020 – đã cắt đứt quan hệ với Pháp và trục xuất binh lính của nước này.
Họ cũng trục xuất lực lượng MINUSMA, cáo buộc cả hai đơn vị đều không ngăn chặn được tình trạng bất ổn. Quân đội Nga được cho là đã có mặt trên thực địa khi quân đội Pháp rút lui.
Sau đó, lực lượng Mali tiếp tục thù địch với người Tuareg, những người bị cáo buộc là đã thực hiện “các hành động khủng bố” trong bối cảnh có cáo buộc rằng, họ hợp tác với các nhóm vũ trang có động cơ ‘tư tưởng’.
Khi các căn cứ của Pháp và Liên Hợp Quốc trở nên trống rỗng, quân đội và phiến quân đều tranh giành quyền kiểm soát, dẫn đến các cuộc đụng độ dữ dội. Đến tháng 11/2023, lực lượng Mali, hiện đang hợp tác với các chiến binh Nga, đã giành lại Kidal từ tay phiến quân, trong bối cảnh các cuộc tấn công tàn khốc mà các nhóm nhân quyền cho biết đã gây ra nhiều cái chết cho thường dân.
Kể từ đó, các đơn vị Mali-Nga đã tiến xa hơn vào các khu vực xa xôi hơn do phiến quân chiếm giữ trong các cuộc tấn công.
Đến giữa tháng 7/2024, họ đã tiến sâu vào lãnh thổ Tuareg gần biên giới Mali với Algeria, theo nhà phân tích Liam Karr của Dự án đe dọa quan trọng (CTP) có trụ sở tại Hoa Kỳ, nơi theo dõi xung đột bạo lực. Nhưng các đơn vị chính phủ thiếu nhân lực để giữ những khu vực đó, ông nói thêm.
Vào ngày 25 tháng 7 năm 2024, các chiến binh của ‘Khung chiến lược thường trực vì hòa bình, an ninh và phát triển’ (CSP-PSD), liên minh Tuareg, đã tấn công một đoàn xe tuần tra của Nga-Mali ở quận Tinzaouatene.
Các chiến binh đã rút lui về mặt chiến thuật trong nhiều ngày, và sau đó đã phát động một cuộc phản công giữa một cơn bão cát, giết chết một số binh sĩ.
“Người Tuareg đã phục kích đoàn xe này, chặn họ lại và buộc họ phải rút lui vào lãnh thổ của JNIM [Jama’at Nusrat al Islam wal-Muslimin]”, Karr nói, ám chỉ đến một nhóm có liên hệ với al-Qaeda. Ông cho biết, trận chiến sau đó kéo dài trong hai ngày, trong đó hầu hết thương vong xảy ra ở phía Mali-Nga.
“Lực lượng của chúng tôi đã xóa sổ hoàn toàn các đoàn quân địch này”, một phát ngôn viên của CSP-PSD cho biết.
Nhóm này tuyên bố đã bắt giữ tù nhân Mali và Nga, bắn hạ một máy bay trực thăng và thu giữ “một lượng lớn” thiết bị và vũ khí. Bảy chiến binh của nhóm đã thiệt mạng và 12 người bị thương, nhóm này cho biết thêm.
Cả phiến quân và JNIM đều nhận trách nhiệm về vụ tấn công. Một số nhà phân tích cho biết, cuộc phục kích có sự tham gia của một nhóm có liên hệ với al-Qaeda có lẽ là lý do khiến Ukraine rút lại tuyên bố của mình.
Xem thêm: Tương Lai Của Châu Phi Sau Hàng Loạt Cuộc Đảo Chính?
Sai lầm chính trị của Kiev
Các chuyên gia cho biết thông tin chi tiết về cách Ukraine có thể cung cấp hỗ trợ cho quân nổi dậy Mali vẫn còn mơ hồ.
Một số nhà phân tích an ninh có hiểu biết sâu sắc về các cuộc tấn công cho biết, lực lượng Ukraine có thể đã cung cấp chương trình huấn luyện hạn chế cho các chiến binh Tuareg bên ngoài Mali, dạy họ cách vận hành máy bay không người lái, thả bom tự chế và tấn công bằng súng cối.
Tuy nhiên, nhà phân tích Cummings nói với Al Jazeera rằng, có rất ít bằng chứng cho thấy Kiev có hành động thực tế và tuyên bố của Ukraine về việc hỗ trợ người Tuareg có thể chỉ là phóng đại.
“Chắc chắn không có bằng chứng xác đáng nào cho thấy Ukraine có liên quan cụ thể … Tôi nghĩ đây là cơ hội để chứng minh rằng Ukraine có thể nhắm vào lợi ích của Nga không chỉ trong các khu vực xung đột Nga – Ukraine hiện tại, mà còn ở Châu Phi, nơi Nga ngày càng xem trọng các hoạt động ngoại giao và chính trị của mình”. Ông nói thêm rằng sự liên quan của Ukraine có thể đã bị “thổi phồng”.
Andriy Yusov, người phát ngôn của Ukraine, người đã đưa ra tuyên bố khởi đầu cho sự cố ngoại giao, đã phát biểu trên truyền hình Ukraine khi tiết lộ về ‘khả năng’ có liên quan của Ukraine.
“Việc phiến quân nhận được dữ liệu cần thiết để thực hiện thành công một chiến dịch chống lại tội phạm chiến tranh Nga đã được toàn thế giới quan sát. Tất nhiên, chúng tôi sẽ không tiết lộ chi tiết. Sẽ có thêm thông tin”, Yusov khoe khoang.
Nhưng với sự tham gia của al-Qaeda, điều đó dường như đã phản tác dụng, vì giờ đây Ukraine có thể bị xem là đang hậu thuẫn cho các nhóm vũ trang có liên hệ về mặt ý thức hệ, các chuyên gia cho biết.
Đây là một bước lùi đối với Kiev, nơi đang tìm cách thu hút sự ủng hộ từ các nước Châu Phi và chống lại ảnh hưởng của Nga.
Tuần trước, bộ trưởng ngoại giao Ukraine Dmytro Kuleba đã bắt đầu chuyến công du Châu Phi lần thứ tư trong hai năm, dừng chân tại Malawi, Zambia và Mauritius, ngay cả khi Mali cắt đứt quan hệ và Senegal đã triệu tập đại sứ Ukraine tại Tây Phi về tuyên bố này.
Cummings cho biết: “Có vẻ như chính phủ Ukraine không nhận thức được những biến động chính trị của cuộc tấn công đó”.
Karr cho biết những tuyên bố ban đầu của Yusov, ám chỉ đến sự giúp đỡ đáng kể của Ukraine dành cho phiến quân Tuareg, đã bị suy yếu bởi thực tế là các chiến binh này không thực sự cần sự giúp đỡ của Kiev vì họ đã có vũ khí và nhân lực đáng kể.
“Tôi không tin rằng có nhiều sự giúp đỡ của Ukraine ở đó”, ông nói. “Cuộc phục kích này thậm chí không phải là điều mới mẻ đối với chiến trường Mali, đây không phải là những khả năng mới mẻ đối với phiến quân Tuareg chút nào”.
Xem thêm: Vì Sao Người Dân Châu Phi Yêu Mến Putin?
Một cuộc chiến tranh ủy nhiệm ở Châu Phi?
Lực lượng Nga được cho là cũng bị các điệp viên Ukraine nhắm tới tại Cộng hòa Trung Phi (CAR) và Sudan, nơi họ cũng hoạt động, mặc dù các nhà phân tích cho biết có rất ít bằng chứng.
Cummings cho biết: “Tôi đã nghe tin đồn về các phi công Ukraine chống lại các nhóm người Nga, nhưng chúng ta không thể loại trừ khả năng đây là các nhóm tư nhân không liên quan đến chính phủ”.
Khối khu vực, Cộng đồng kinh tế các quốc gia Tây Phi (ECOWAS), vốn đang trong cuộc xung đột với các chính quyền quân sự của Mali, Niger và nước láng giềng Burkina Faso, đã lên án sự can thiệp của nước ngoài vào khu vực trong bối cảnh cuộc chiến đang diễn ra.
Nhưng các chuyên gia cho biết nỗi lo ngại rằng Tây Phi có thể trở thành địa điểm chiến tranh ủy nhiệm cho Nga và Ukraine là không có cơ sở, vì Kiev cần nguồn lực để chống lại cuộc tấn công của Nga.
“Tôi nghĩ đây có thể là một sự kiện chỉ xảy ra một lần”, Karr nói, một sự kiện có thể sẽ không tạo ra nhiều gợn sóng trên trường quốc tế.
“Ukraine không có mối quan hệ chặt chẽ ở Tây Phi ngay từ đầu, và các đồng minh phương Tây của Ukraine cũng không có nhiều sự hiện diện trong khu vực này vào thời điểm này”, ông nói, ám chỉ đến việc Hoa Kỳ thu hẹp phạm vi hoạt động ở Châu Phi vào thời điểm Trung Quốc và Nga đang có thêm nhiều bạn bè.
Tuy nhiên, Cummings cảnh báo, có thể có một loại chiến tranh ủy nhiệm khác, loại đã thúc đẩy cuộc chiến tranh Nga-Ukraine cho đến nay: Thông tin sai lệch.
“Đó có thể là một cuộc chiến hùng biện”, ông nói. “Cuộc chiến của Nga với Ukraine thực chất là một cuộc chiến thông tin sai lệch và người ta không thể phủ nhận thực tế là Ukraine có thể cố gắng chống lại thông tin sai lệch của Nga ở Châu Phi theo cách tương tự”.
Đối với Mali, cuộc tranh cãi này khó có thể làm lung lay mối quan hệ của nước này với lực lượng Nga, vì Mali ngày càng phụ thuộc vào Nga về mặt chính trị, các nhà phân tích cho biết, nhưng thất bại gần đây có thể buộc chính phủ phải xem xét lại chiến lược của mình khi tìm cách giành lại miền bắc Mali từ phe nổi loạn.
Hình: Zelensky và Biden. Ảnh Aawsat
Tác giả: Shola Lawal
