Tác giả: Kean Birch, phó giáo sư, Đại học York, Canada
Tôi đấu tranh với chủ nghĩa tân tự do – như một hệ thống kinh tế có vấn đề mà chúng ta muốn thay đổi – và như một thuật ngữ phân tích mà mọi người ngày càng sử dụng để mô tả hệ thống đó.
Tôi đã đọc và viết về khái niệm này trong hơn một thập kỷ. Nhưng càng đọc, tôi càng nghĩ rằng chủ nghĩa tân tự do đang mất đi lợi thế của nó.
Do sự phổ biến ngày càng tăng của nó trong giới học thuật, phương tiện truyền thông và các cuộc thảo luận phổ biến, điều quan trọng là phải hiểu chủ nghĩa tân tự do như một khái niệm.
Chúng ta cần biết nguồn gốc và định nghĩa của nó để hiểu được tình trạng hỗn loạn chính trị và kinh tế hiện tại của chúng ta, bao gồm cả sự trỗi dậy của ‘chủ nghĩa bản địa’ đóng vai trò trong Brexit và cuộc bầu cử của Donald Trump năm 2016.
Chủ nghĩa tân tự do thường được sử dụng trong các cuộc tranh luận phổ biến trên toàn thế giới trong 40 năm qua. Nó được sử dụng để chỉ một hệ thống kinh tế trong đó thị trường ‘tự do’ được mở rộng đến mọi khía cạnh của thế giới và cá nhân. Sự chuyển đổi của nhà nước từ nhà cung cấp phúc lợi công cộng trở thành nhà thúc đẩy thị trường và cạnh tranh giúp tạo điều kiện cho sự thay đổi này.
Chủ nghĩa tân tự do thường gắn liền với các chính sách như cắt giảm thuế quan và rào cản thương mại. Ảnh hưởng của nó đã tự do hóa dòng vốn quốc tế và hạn chế quyền lực của các công đoàn. Nó đã phá vỡ các doanh nghiệp nhà nước, bán tháo tài sản công và nói chung là mở ra cuộc sống của chúng ta cho sự thống trị của tư duy thị trường (thị trường tự do, biên tập).
Với tư cách là một thuật ngữ, chủ nghĩa tân tự do ngày càng được sử dụng trên các phương tiện truyền thông đại chúng, bao gồm The New York Times, The Times (của London) và The Daily Mail.
Nó cũng được sử dụng trong các tổ chức quốc tế như Diễn đàn kinh tế thế giới, Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) và Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF).
Chủ nghĩa tân tự do có phải là liều thuốc giải cho Trump?
Chủ nghĩa tân tự do bị chỉ trích vì trao cho thị trường quá nhiều quyền lực đối với cuộc sống của chúng ta. Tuy nhiên, trước sự trỗi dậy của Donald Trump và những người theo chủ nghĩa dân túy bản địa chống thương mại khác, ngày càng có nhiều người ca ngợi những đức tính của chủ nghĩa tân tự do.
Điều rõ ràng nhất từ cuộc tranh luận ngày càng phổ biến này về chủ nghĩa tân tự do – dù là từ những nhà phê bình thiên tả hay những người ủng hộ cánh hữu – là có nhiều quan điểm khác nhau về chủ nghĩa tân tự do; không chỉ ý nghĩa về mặt chính trị mà còn quan trọng không kém, ý nghĩa về mặt phân tích.
Điều này đặt ra một câu hỏi quan trọng: Làm thế nào chúng ta sử dụng thuật ngữ như “chủ nghĩa tân tự do” khi rất nhiều người có hiểu biết khác nhau về ý nghĩa của nó?
Tôi đã vật lộn với câu hỏi này khi viết cuốn sách của mình, ‘A Research Agenda for Neoliberalism’, trong đó tôi xem xét lịch sử trí tuệ của chủ nghĩa tân tự do. Tôi làm như vậy để xem xét các quan niệm khác nhau về thuật ngữ này và vạch trần những mâu thuẫn cơ bản trong cách sử dụng hàng ngày của chúng ta.
Thuật ngữ “chủ nghĩa tân tự do” có một lịch sử trí thức hấp dẫn. Nó xuất hiện từ rất lâu vào năm 1884 trong một bài viết của RA Armstrong cho tờ The Modern Review, trong đó ông định nghĩa những người theo chủ nghĩa tự do thúc đẩy sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế là “chủ nghĩa tân tự do” – gần như hoàn toàn trái ngược với nghĩa phổ biến và học thuật của nó ngày nay.
Một lần xuất hiện sớm khác là trong một bài báo năm 1898 của Charles Gide đăng trên The Economic Journal, trong đó ông sử dụng thuật ngữ này để ám chỉ một nhà kinh tế học người Ý, Maffeo Pantaleoni, người lập luận rằng chúng ta cần thúc đẩy một “thế giới hưởng thụ … trong đó cạnh tranh tự do sẽ thống trị tuyệt đối” – gần hơn với quan niệm hiện tại của chúng ta.
Xem thêm: Bộ ba lớn về chính trị: Chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa bảo thủ
Được chấp nhận bởi những nhà tư tưởng tự do
Khi thế kỷ 20 bắt đầu và thế giới trải qua Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai, thuật ngữ này đã được nhiều nhà tư tưởng tự do sử dụng, vì họ cảm thấy bị gạt ra ngoài lề bởi sự trỗi dậy của chủ nghĩa xã hội và kế hoạch hóa nhà nước.
Câu chuyện thông thường là “chủ nghĩa tân tự do” lần đầu tiên được đề xuất như một thuật ngữ để mô tả chủ nghĩa tự do được khởi động lại vào những năm 1930 sau Hội thảo Walter Lippman được tổ chức tại Paris năm 1938.
Tuy nhiên, lịch sử của nó không rõ ràng như câu chuyện này ngụ ý. Ví dụ, theo Arnaud Brennetot, thuật ngữ này sau đó chủ yếu được sử dụng để chỉ người Pháp và những người theo chủ nghĩa tự do khác có liên quan đến một nhà xuất bản có tên là La Libraire de Medicis ít nhất là cho đến đầu những năm 1950.
Vào thời điểm đó, thuật ngữ này ngày càng được sử dụng để chỉ Chủ nghĩa tự do trật tự của Đức, một trường phái ‘tân tự do’ dựa trên ý tưởng rằng thị trường cần một nhà nước mạnh để bảo vệ sự cạnh tranh – những ý tưởng là tiền thân chính của các điều kiện khuôn khổ của Liên minh Châu Âu.
Milton Friedman thậm chí còn tự gọi mình là một “người theo chủ nghĩa tân tự do” trong một bài viết năm 1951 cho tạp chí Farmand của Na Uy, mặc dù sau đó ông đã bỏ thuật ngữ này.
Đến những năm 1970, Brennetot và những người khác lập luận rằng, chủ nghĩa tân tự do là thuật ngữ chủ yếu liên quan đến sự thay đổi trọng tâm ở Mỹ Latinh từ chính sách thay thế nhập khẩu sang nền kinh tế mở, chịu ảnh hưởng của các nhà tư tưởng Trường phái Chicago như Friedman.
Vào khoảng thời gian này, chủ nghĩa tân tự do ngày càng mang nhiều hàm ý tiêu cực, đặc biệt là sau cuộc lật đổ bạo lực chính phủ của Salvador Allende ở Chile năm 1973.
Khi những năm 1980 bắt đầu, cùng với sự ra đời của kỷ nguyên tân tự do hiện đại được chấp nhận rộng rãi, thuật ngữ “chủ nghĩa tân tự do” đã gắn liền không thể tách rời với Trường kinh tế Chicago (cũng như luật và kinh doanh).
Chủ nghĩa tân tự do có một số ‘trường phái’
Khi sử dụng thuật ngữ này ngày nay, chúng ta thường dùng theo cách diễn đạt của ‘Trường phái’ Chicago, thay vì lịch sử và mối liên hệ trước đó và thay thế khác.
Nhưng điều quan trọng cần nhớ là đã có và đang có ít nhất 7 trường phái tân tự do. Một số trường phái cũ hơn, như Trường phái Chicago đầu tiên (của Frank Knight, Henry Simons, Jacob Viner), đã biến mất hoặc bị sáp nhập vào các trường phái sau này – trong trường hợp này là Trường phái Chicago thứ hai (của Milton Friedman, Aaron Director, George Stigler).
Các trường phái cũ khác, như Trường phái Ý hay Trường phái Bocconi (của Maffeo Pantaleoni, Luigi Einaudi) đã chìm vào học thuật trước khi được hồi sinh như sự hợp pháp hóa cho các chính sách thắt lưng buộc bụng hiện tại.
Các trường phái khác ít được biết đến hơn, như Trường phái Virginia (của James Buchanan, Gordon Tullock) – bản thân chịu ảnh hưởng của Trường phái Ý – đã tồn tại trong bóng tối cho đến khi có những lời chỉ trích gần đây của các nhà sử học như Nancy MacLean.
Vì những trường phái tư tưởng tân tự do này đã phát triển và biến đổi theo thời gian, nên hiểu biết của chúng ta về chúng và ảnh hưởng của chúng đối với chúng ta cũng vậy. Do đó, thật khó để xác định chủ nghĩa tân tự do với bất kỳ trường phái tư tưởng cụ thể nào mà không bỏ lỡ rất nhiều câu chuyện.
Xem thêm: Chủ nghĩa tự do ngày ấy và bây giờ
Ba mâu thuẫn
Đó là lý do chính, tại sao tôi xác định ba mâu thuẫn cốt lõi trong sự hiểu biết hiện tại của chúng ta về chủ nghĩa tân tự do trong cuốn sách mới của mình.
Đầu tiên, có quá ít phân tích được thực hiện để giải quyết mâu thuẫn giữa cái gọi là sự mở rộng của thị trường “tự do” theo chủ nghĩa tân tự do và sự gia tăng quyền lực thị trường cùng sự thống trị của các thực thể công ty và công ty độc quyền như Google và Microsoft.
Thứ hai, người ta quá nhấn mạnh vào ý tưởng rằng cuộc sống, bản sắc và chủ thể của chúng ta dưới chủ nghĩa tân tự do được định hình bởi niềm tin, thái độ và tư duy “doanh nhân”.
Ngược lại, quan điểm của tôi là cuộc sống, xã hội và nền kinh tế của chúng ta bị chi phối bởi nhiều hình thức chế độ cho thuê khác nhau – ví dụ như quyền sở hữu nhà, độc quyền sở hữu trí tuệ và kiểm soát thị trường.
Theo học giả người Anh Guy Standing, chế độ cho thuê có thể được định nghĩa là việc trích xuất thu nhập từ “quyền sở hữu, quyền sở hữu hoặc quyền kiểm soát tài sản khan hiếm hoặc bị khan hiếm một cách giả tạo”.
Cuối cùng, có rất ít sự quan tâm trong việc cố gắng hiểu vai trò quan trọng của hợp đồng và luật hợp đồng – trái ngược với “thị trường” – trong việc tổ chức chủ nghĩa tư bản tân tự do.
Tất cả những lĩnh vực này cần được giải quyết để hiểu rõ hơn về tương lai của chúng ta, nhưng chủ nghĩa tân tự do có lẽ đã đi đến hồi kết khi cung cấp cho chúng ta những công cụ phân tích cần thiết để thực hiện công việc này. Đã đến lúc tìm ra những cách mới để suy nghĩ về thế giới của chúng ta.
Hình minh họa: Donald Trump. Ảnh Slate
