Giáo sư địa lý Halford John Mackinder của Đại học Oxford chưa bao giờ tưởng tượng rằng bài báo năm 1904 của ông trên “tạp chí địa lý” lại có tác động sâu sắc đến tư duy địa chính trị thế kỷ 20.

Nhưng ngay cả trong năm 2022, một số chuyên gia vẫn sử dụng khái niệm của ông để giải thích xung đột của các quốc gia như Nga, Ukraine và phương tây (Mỹ và NATO).

Trong bài viết “Trục địa lý của lịch sử”, nhà địa lý học đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến việc quyền lực thế giới tập trung vào tay một số cường quốc như thế nào.

Mackinder đi đến kết luận rằng bất cứ ai thành công trong việc nắm quyền kiểm soát cái gọi là “đảo thế giới” hay “vùng đất trung tâm” – lãnh thổ trải dài từ Siberia đến Ukraine hiện nay – sẽ trở thành cường quốc thế giới chính và thống trị các quốc gia khác.

Nhà địa lý người Anh còn gọi khu vực này là “vùng trục”, “lõi”, “vùng đất trung tâm” hay “lõi lục địa”.

Ông đã chỉ ra điều này khi bắt đầu nghiên cứu chi tiết về các đế chế vĩ đại trong lịch sử nhân loại.

Cụm từ “Heartland” – “vùng đất trung tâm”, Mackinder đề cập là vùng trung Á và đông Âu.

Khu vực này được bao quanh bởi một vành đai chuyển tiếp với các vùng đất liền và biển.

Đối với việc kiểm soát khu vực này, theo lý thuyết, các cường quốc trên đất liền có lợi thế lớn hơn so với các cường quốc trên biển – vốn đã giành được một số lợi thế vào thế kỷ 15 với sự phát triển của hàng hải và việc khám phá ra châu Mỹ.

Thực tế là “vùng đất trung tâm” này không thể tiếp cận bằng đường biển, nhưng chủ sở hữu các phương tiện trên bộ – đầu tiên là ngựa, sau đó là tàu hỏa – có thể nhanh chóng chinh phục lãnh thổ và sử dụng nhiều tài nguyên của nó.

Trong những thập kỷ gần đây, khu vực rộng lớn này gắn liền với sự thành công chóng mặt của Trung Quốc.

Các nhà phân tích hàng đầu nói rằng, Trung Quốc đã trở thành ứng cử viên có nhiều khả năng nhất cho danh hiệu siêu cường trong tương lai gần (hiện nay họ đã là siêu cường thực sự, GDP tính theo sức mua PPP đã vượt Mỹ – biên tập).

Một số chuyên gia cũng tin rằng các hành động của Liên Xô và sau này là Nga bằng cách nào đó có liên quan đến lý thuyết “vùng đất trung tâm” và khu vực rộng lớn này.

Hoa Kỳ và đế quốc Nga

Đừng quên rằng Mackinder đã đưa ra kết luận vào năm 1904 và tiếp tục bảo vệ ý tưởng của mình cho đến khi ông qua đời vào năm 1947, sau khi chiến tranh thế giới thứ 2 kết thúc.

Năm 1942, ông đưa ra lý thuyết của mình: “Ai kiểm soát đông Âu sẽ chỉ huy “vùng đất trung tâm”.

Ai kiểm soát “vùng đất trung tâm” sẽ chỉ huy thế giới.

Nói cách khác, bất cứ ai thành công trong việc chinh phục khu vực rộng lớn và giàu tài nguyên này, trải dài từ Siberia đến Ukraine, sẽ trở thành một cường quốc thế giới.

Ảnh hưởng của những “từ” này đến mức một số quốc gia đã tính đến chúng trong chính sách đối ngoại của họ trong suốt thế kỷ 20.

Ví dụ, Đức quốc xã đã tiếp thu ý tưởng của nhà địa lý và cựu chiến binh Karl Haushofer để phát triển chiến lược quân sự của mình.

Mackinder bắt đầu bị chỉ trích sau khi xuất bản trên tạp chí “New Statesman” của Anh, trong đó người ta lập luận rằng đệ tam quốc xã đã phát triển chiến lược của mình dựa trên lý thuyết của Mackinder.

Trong khi nhiều nhà phân tích nhấn mạnh rằng lý thuyết này đã lỗi thời sau khi Liên Xô sụp đổ.

Chúng ta không được quên rằng nó được phát triển trong một giai đoạn lịch sử cụ thể khi thế giới đang thay đổi với tốc độ chóng mặt.

Nó xuất phát từ thực tế là sự thống trị mà đế quốc Anh đã đạt được vào đầu thế kỷ 20 đã bị đe dọa bởi các quốc gia khác có thể nắm quyền kiểm soát lục địa.

Trong số các nước này có Hoa Kỳ, nước vừa trở thành cường quốc, sau chiến tranh giành độc lập ở Cuba, cũng như đế quốc Nga.

Tài nguyên khổng lồ và nguồn lực kinh tế

Cả hai quốc gia sau đó đã chiến đấu để giành vị trí đầu tiên trên trường thế giới cùng với vương quốc Anh.

Nhưng theo Mackinder, mặc dù có các thuộc địa ở châu Phi, nhưng do vị trí địa lý, người Anh có rất ít cơ hội trở thành một cường quốc lục địa.

Trong cuộc đấu tranh này, Anh sẽ nhường quyền bá chủ cho Mỹ theo học thuyết Monroe để tập trung mở rộng ảnh hưởng với cái gọi là “khu vực xoay trục”.

Mackinder tin rằng hơn một nửa nguồn lực kinh tế (tài nguyên) của thế giới tập trung ở khu vực này và một trong những tuyến thương mại chính đi qua nó.

Vì vậy, lãnh thổ này có thể bị cô lập với toàn thế giới ở một mức độ nào đó, trở thành một “hòn đảo lục địa” phụ thuộc vào chính nó.

Ngoài ra, quy mô và vị trí chiến lược của lãnh thổ này là lý tưởng để kiểm soát phần còn lại của thế giới.

“Các không gian trên lãnh thổ của đế quốc Nga và Mông Cổ là rất lớn. Và, tiềm năng của họ về dân số, ngũ cốc, bông, nhiên liệu và kim loại lớn đến mức, chắc chắn sẽ giúp phát triển kinh tế của riêng họ. Mặc dù họ gặp khó khăn trong việc tiếp cận đường biển”, Mackinder giải thích.

Khám phá châu Mỹ

Trong phân tích lịch sử của mình, Mackinder lập luận rằng, các đế chế vĩ đại của thế giới cổ đại và trung cổ đang mở rộng biên giới trên đất liền.

Tất cả những kẻ chinh phục này đều đến từ trung Á hoặc kiểm soát khu vực này.

Điều này đề cập đến những cuộc xâm lược lớn của châu Âu và châu Á trước thế kỷ 15, xuất phát từ đó.

Những kẻ chinh phục nắm giữ quyền lực chừng nào lãnh thổ này còn nằm dưới sự kiểm soát của họ.

Lấy ví dụ, người theo đạo Hindu, người Ba Tư và người Huns. Sau này thậm chí còn buộc Trung Quốc phải dựng lên một bức tường lớn  (vạn lý trường thành – biên tập).

Vào thế kỷ 13, quân đội của Thành Cát Tư Hãn cũng bắt đầu chiến dịch chinh phục từ “khu vực xoay trục” và tiến đến phía nam Trung Quốc, Iran, Thổ Nhĩ Kỳ và các vùng lãnh thổ hiện do Romania và Ukraine chiếm đóng.

Vì vậy, “khu vực xoay trục” là bàn đạp để thiết lập quyền lực đối với tất cả mọi người, nhưng với sự phát triển của hàng hải và việc khám phá ra châu Mỹ, xu hướng đã thay đổi.

Tàu biển đã trở thành phương thức vận tải chính trên thế giới. Chúng nhanh hơn và hiệu quả hơn ngựa.

Mackinder tin rằng chính tại thời điểm này, “vùng đất trung tâm” đã đánh mất lợi thế của mình như một nền tảng để mở rộng lãnh thổ.

Điều này được chứng minh bằng việc Anh, Hà Lan, Pháp và đặc biệt là Tây Ban Nha đã lấy đi các vùng đất từ ​​​​những người kiểm soát “khu vực xoay trục”.

Nhưng với sự ra đời của đường sắt vào thế kỷ 19, lý thuyết “vùng đất trung tâm” lại có ý nghĩa.

Khu vực rộng lớn này đã lấy lại được giá trị của nó như một trung tâm quyền lực thế giới.

Thời gian chuyển quân và vận chuyển hàng hóa giảm đi, lãnh thổ từ Siberia đến Ukraine một lần nữa trở nên có giá trị.

Điều này đã cân bằng lực lượng và dẫn đến sự hình thành các cường quốc trên bộ và trên biển, bắt đầu tranh giành quyền kiểm soát “Đảo thế giới”.

Nga

Bản đồ do một nhà địa lý người Anh tạo ra vào đầu thế kỷ 20, bao gồm các vùng đất nông nghiệp ở phần châu Âu của Nga, các vùng lãnh thổ rộng lớn ở trung Á và các khu rừng ở Siberia.

Đó là một khu vực rất giàu tài nguyên chưa được khai thác: Gỗ, một lượng lớn khoáng sản, đặc biệt là than đá, đã trở thành nguồn năng lượng chính trong cuộc cách mạng công nghiệp và trong suốt những thập kỷ đầu tiên của thế kỷ 20.

Điều đáng chú ý là Mackinder ngưỡng mộ quyền lực, đặc biệt là ảnh hưởng của Nga, cả dưới chế độ chuyên quyền và thời Xô Viết kể từ năm 1922.

Bởi vì nó nằm trong khu vực này và có lãnh thổ lớn nhất thế giới.

Nga hiện có diện tích 17 triệu km2 (nhiều hơn 3 triệu so với nước lớn thứ 2 là Canada).

Và, hãy chờ xem điều gì sẽ xảy ra với Ukraine.