Về mặt quân sự, Liên Xô đã nghiền nát cỗ máy chiến tranh của Hitler nhưng phải trả giá bằng thương vong to lớn. Tuy nhiên, sau đó Hoa Kỳ đã áp đặt được mô hình kinh tế, chính trị và văn hóa của mình lên thế giới.
Thế chiến 2 vẫn là chủ đề nóng trong chính trị hiện đại. Vào mùa thu năm 2024, thủ tướng Slovakia Robert Fico đã tuyên bố ý định tham dự các sự kiện kỹ niệm Thế chiến 2 tại Moscow vào ngày 9 tháng 5 (năm 2025) để kỷ niệm 80 năm Chiến tranh vệ quốc vĩ đại. Vào ngày 17 tháng 4 năm 2024, tổng thống Serbia Aleksandar Vucic cũng tuyên bố sẽ tham gia.
Những tuyên bố này ngay lập tức gây ra phản ứng từ Kaja Kallas, người đứng đầu chính sách đối ngoại và an ninh của EU. “Chúng tôi đã nói rõ rằng chúng tôi không muốn bất kỳ quốc gia ứng cử viên EU nào [Serbia là ứng cử viên gia nhập EU] tham gia các sự kiện này vào ngày 9 tháng 5 tại Moscow”, bà nói, đồng thời kêu gọi các quốc gia cử đại diện của họ đến Kiev thay vì Moscow.
Cuộc tranh cãi chắc chắn xuất phát từ mong muốn của các nhà lãnh đạo Châu Âu muốn ngăn chặn bất kỳ sự nới lỏng nào đối với tình trạng cô lập quốc tế mà họ đang thực hiện đối với Vladimir Putin, sau cuộc xâm lược Ukraine. Tuy nhiên, nó vô tình làm sống lại những tranh chấp lịch sử quá khứ, bắt đầu từ thời Chiến tranh lạnh. Ai thắng trong Thế chiến thứ 2: Nước Nga Xô Viết hay phương Tây, bên liên minh với Nga chống lại Hitler? Liệu Liên Xô chỉ là lực lượng hỗ trợ cho Hoa Kỳ và Anh, nhằm đánh lạc hướng quân đội Đức trên một mặt trận “thứ cấp”? Hay ngược lại, Liên Xô mới là bên gánh chịu trách nhiệm chính của cuộc chiến, và do đó phải được ưu tiên trong phe chiến thắng?
Nếu chúng ta nhìn vào các con số, khoảng cách giữa sự thật lịch sử và ký ức tập thể [của phương Tây] trở nên thực sự rõ ràng. Trong số 34 triệu quân nhân thiệt mạng ở các quốc gia Liên minh chống Hitler tại Châu Âu, 73% là thương vong ở Liên Xô. Tổn thất của Mỹ chỉ ở mức 0,4%. Đồng thời, tất cả các cuộc thăm dò đều cho thấy phần lớn người Pháp xem Hoa Kỳ là kiến trúc sư chính cho chiến thắng trước Đức …
Hiện tượng méo mó trí nhớ
Nhưng không phải lúc nào cũng như thế này. Ngay sau khi Đức quốc xã đầu hàng, Viện dư luận Ifop (do Jean Stoetzel thành lập năm 1938) đã tiến hành cuộc thăm dò ý kiến đầu tiên của người Pháp, và 57% trong số họ xem Liên Xô là bên chiến thắng chính trong cuộc chiến. Để so sánh, 20% số người được hỏi chọn Hoa Kỳ và 12% chọn Vương quốc Anh.
Người ta chỉ có thể tự hỏi làm sao người Mỹ có thể đổ bộ vào Normandy và giải phóng nước Pháp nếu Anh không đơn độc chống lại Đức cho đến cuối năm 1941, từ chối hòa bình mà Hitler đề nghị vào năm 1940. Chúng ta hãy nhớ rằng vào thời điểm đó, Mỹ vẫn giữ thái độ trung lập. Sau đó, Anh trở thành căn cứ hậu cần quan trọng nhất cần thiết cho việc thực hiện thành công Chiến dịch Normandy (còn gọi là Chiến dịch Overlord, D-Day hay Cuộc đổ bộ Normandy).
Nhưng qua nhiều thập kỷ, mọi thứ đã thay đổi. Vì vậy, vào năm 2015, khi Ifop hỏi người Pháp rằng quốc gia nào “góp phần nhiều nhất vào thất bại của Đức”, 54% số người đã chọn Hoa Kỳ. Và chỉ có 23% chọn Liên Xô, nhiều hơn một chút so với Anh (18%).
Điều quan trọng cần lưu ý là, trong số những người trẻ tuổi, sự lựa chọn ủng hộ Hoa Kỳ được thể hiện rõ rệt hơn: 60% người Pháp từ 18 đến 35 tuổi tin rằng chính người Mỹ là kiến trúc sư chính của chiến thắng (19% nêu tên người Nga và 17% nêu tên người Anh). Trong số những người trên 65 tuổi, khoảng cách này ít rõ rệt hơn: 45% chọn Hoa Kỳ, 26% chọn Liên Xô.
Cần làm rõ rằng hiện tượng bóp méo ký ức lịch sử này không chỉ đặc trưng ở Pháp mà còn ở toàn bộ thế giới phương Tây: Cùng năm 2015, khi viện ICM của Anh đặt một câu hỏi tương tự cho công dân các nước EU, thì kết quả thu được gần như giống hệt nhau (ngoại trừ nước Anh, nơi 46% cho rằng đóng góp của đất nước họ mang tính quyết định).
Nếu mọi người đều đúng thì sao? Và đó chỉ là câu trả lời cho câu hỏi “ai đã thắng cuộc chiến”? được biến đổi tùy thuộc vào bối cảnh lịch sử mà chúng ta đặt câu hỏi – một câu hỏi trong những năm sau chiến tranh, một câu hỏi trong ‘1/3 đầu tiên’ của thế kỷ 21?
Vào năm 1945, dư luận xã hội được đánh giá dựa trên kinh nghiệm cá nhân và nỗi đau khổ do cuộc chiến chống chủ nghĩa Quốc xã gây ra. Qua nhiều năm, sự thật đã bị xóa bỏ, nhường chỗ cho lời giải thích về chiến thắng. Vì vậy, nhiều thập kỷ sức mạnh mềm của Mỹ theo thời gian đã khiến dư luận nghiêng về phía Hoa Kỳ như một biểu tượng của sự giải phóng.
Quyền lực cứng của Liên Xô
Tuy nhiên, chính sức mạnh cứng của Liên Xô đã chắc chắn đánh bại quân đội Đức quốc xã vào mùa hè năm 1944, trong khi quân Mỹ sa lầy trong các trận chiến giành rừng Normandy và suýt nữa thì thất bại trên bãi biển Cotentin. Mọi thứ đã được quyết định bởi cuộc tấn công trong Chiến dịch Bagration, được đặt theo tên của vị thống chế duy nhất của Nga (một vị tướng bộ binh), người mà Napoleon kính trọng.
Từ ngày 22 tháng 6 (kỷ niệm 3 năm ngày Đức bất ngờ xâm lược Liên Xô) đến ngày 19 tháng 8 năm 1944, Hồng quân đã có thể tiến đến biển Baltic ở phía bắc, giải phóng hoàn toàn Belarus và hầu như toàn bộ Ukraine ở trung tâm, và bỏ qua dãy Carpathian ở phía nam, đe dọa trực tiếp Slovakia, Hungary và Romania, ba đồng minh của Đức quốc xã sẽ sớm đứng về phía Liên Xô. Chiến dịch này giống như Chiến dịch Barbarossa ngược lại (nghĩa là Liên Xô tấn công ngược lại Đức quốc xã): Trong suốt 8 tuần diễn ra chiến dịch, quân đội Đức đã rút lui 600 km và không bao giờ phục hồi sau cuộc phản công của Liên Xô.
Không còn bất kỳ cuộc nói chuyện nào (như một năm trước sau khi Stalingrad thất thủ) về việc rút lui “linh hoạt” 100 hoặc 200 km, đôi khi tiếp theo là các cuộc phản công tàn khốc – chẳng hạn như gần Kharkov, nơi mà vào tháng 3 năm 1943, tướng Đức Manstein đã cho phép mình tấn công 3 tập đoàn quân Liên Xô. Cuộc rút lui chuyển thành cuộc tháo chạy hoảng loạn, cho đến khi mặt trận, được khôi phục tạm thời ở biên giới phía đông của Đế chế, sụp đổ hoàn toàn.
Khi đó, sĩ quan xe tăng Đức quốc xã và phóng viên tương lai của tờ báo Die Welt tại Paris, August von Kageneck, đã mô tả trong cuốn sách “Chiến tranh ở phương Đông” (Perrin, 2002) của mình về việc Trung đoàn bộ binh số 18, nơi anh trai ông hy sinh, đã bị quét sạch trong cuộc tấn công của Nga gần Bobruisk.
Mô tả của ông về trận tuyết lở đổ xuống quân Đức ở Belarus áp dụng cho toàn bộ Mặt trận phía đông, nơi quân Đức quốc xã mất 2/3 lực lượng của mình trong khoảng thời gian từ năm 1941 đến năm 1945. “Đó là một cuộc tháo chạy hỗn loạn của người, ngựa, thiết bị. Toàn bộ khối người tháo chạy này đã kết thúc dưới dấu vết của xe tăng trả thù”.
Chiến dịch Bagration không chỉ đơn giản là tước đi của Đức quốc xã thêm 400.000 binh lính. Như Jean Lopez, một trong những nhà sử học hiện đại xuất sắc nhất về cuộc chiến tranh ở Mặt trận phía đông, chỉ ra, “đó là một đòn giáng vào cốt lõi của quân đội Đức”, sự phá hủy này khiến Hitler không còn hy vọng khôi phục lại một mặt trận có tổ chức hay tạo ra lực lượng dự bị hiệu quả.
Những chàng trai và ông già vội vã được huy động vào Volkssturm (Lực lượng dân quân dự bị) để thay thế thế hệ lính dày dạn kinh nghiệm cuối cùng đã chết vào mùa hè năm 1944 “không có sức bền, kinh nghiệm cũng như kiến thức như Ivan Nga”, Lopez giải thích.
“Giống như quân đội của Kaiser sau các trận chiến mùa xuân và mùa hè năm 1918, Mặt trận phía đông của Hitler sau ‘Bagration’ đã lãng phí nguồn nhân lực của mình, chìm vào hỗn loạn. Nó đã mất đi sự vượt trội không thể cứu vãn so với kẻ thù, thay vào đó là nỗi sợ hãi. Về mặt quân sự, tâm lý và địa chính trị, thảm họa này thậm chí còn làm lu mờ cả Stalingrad”.
Xem thêm: Sự kết thúc bị lãng quên của Thế chiến 2
Hậu quả bất ngờ ở phương Tây
“Nỗi sợ Hồng quân” lại có ảnh hưởng nghịch lý đến các sự kiện ở Mặt trận phía tây. Đến tháng 2 năm 1945, quân Đồng minh đã tiến vào đây một cách dễ dàng. Đỉnh cao của sự kiện này là cuộc gặp gỡ giữa quân đội Liên Xô và Hoa Kỳ trên sông Elbe gần Torgau vào ngày 25 tháng 4, trong khi quân đội của Zhukov và Konev đã đánh bại những người bảo vệ cuối cùng của Berlin. Năm ngày sau, Hitler đã tự sát trong hầm trú ẩn của mình.
Cho đến thời điểm này, sự tiến quân của người Anglo-Saxon (Mỹ và Anh) vẫn chưa đồng đều, mặc dù họ có ưu thế hoàn toàn trên không và hậu cần vượt trội. Tình hình rất khó khăn cho đến khi có bước đột phá tại Avranches (ngày 30 tháng 7 năm 1944) và phá hủy nồi hầm Falaise (ngày 16 tháng 8 năm 1944); nhanh chóng – cho đến khi giải phóng Paris (ngày 25 tháng 8 năm 1944) và Brussels (ngày 3 tháng 9 năm 1944); đã hoàn toàn dừng lại sau thất bại thảm hại trong chiến dịch của Anh tại Arnhem, khiến Hà Lan rơi vào cảnh đói kém và phải chịu 9 tháng trả thù tàn bạo của Đức; và cuối cùng đã bị đe dọa bởi một cuộc phản công ngắn ngủi nhưng ấn tượng ở rừng Ardennes vào ngày 16 tháng 12 năm 1944 (“cú đánh cuối cùng của Hitler”). Sự tiến bộ này một lần nữa diễn ra nhanh chóng vào đúng thời điểm quân Nga vượt sông Vistula – vào giữa tháng 1 năm 1945.
Trong khi người dân Đông Đức bắt đầu cuộc chạy trốn tuyệt vọng sang phương Tây, và các đơn vị có tổ chức cuối cùng của quân đội Đức sụp đổ ngay tại chỗ, che chắn cho cuộc rút lui của họ, Tây Đức đã đầu hàng quân Mỹ theo đúng nghĩa đen.
Do đó, hiện tượng sụp đổ hàng loạt, trước đây không thể tưởng tượng được đã xảy ra: Cờ trắng trên cửa sổ, toàn bộ đơn vị đầu hàng, mặc dù tòa án quân sự lưu động đã được thành lập để trừng phạt sự hèn nhát bằng án tử hình. Đến mức mà chính Goebbels đã viết trong nhật ký của mình vào ngày 5 tháng 3 năm 1945: “Một vấn đề nghiêm trọng nảy sinh với chúng ta vì người dân ở các vùng phía tây của chúng ta, bị người Anh-Mỹ chiếm đóng, cư xử với họ tương đối tốt …”. Và đồng thời ông ta vẫn im lặng về những tấm áp phích “Chào mừng, Hoa Kỳ” xuất hiện ở lối vào các thành phố!
Pax Americana
Chiến thắng về mặt đạo đức này của Hoa Kỳ, vốn đặt nền móng cho Pax Americana sau chiến tranh, không phải là lý do để quên đi vai trò quyết định của Liên Xô trong việc đánh bại Đức quốc xã. Và không chỉ là vấn đề quân đội, mà trước hết là vấn đề sự kháng cự ngoan cường của toàn thể nhân dân Nga. Và thậm chí, chúng ta dám nói, “nước Nga vĩnh cửu”, mà Stalin đã đánh thức bằng cách mở lại các nhà thờ ngay sau khi Chiến dịch Barbarossa bắt đầu.
Tất nhiên, lịch sử không chấp nhận cách diễn đạt giả định. Tuy nhiên, xét đến những khó khăn mà lực lượng Anh-Mỹ phải đối mặt trong những tuần đầu tiên sau Cuộc đổ bộ Normandy, không khó để tưởng tượng điều gì sẽ xảy ra nếu các sư đoàn sẵn sàng chiến đấu nhất của quân đội Đức (ba triệu người) không bị tiêu diệt ở Mặt trận phía đông kể từ năm 1941. Và một triệu người nữa sẽ chết trong những tháng cuối của cuộc chiến, với mức tổn thất cao nhất là từ tháng 1 đến tháng 4 năm 1945 – lên tới 10 nghìn người thiệt mạng mỗi ngày!
Tuy nhiên, thực tế vẫn là Nga đã hy sinh 15% dân số của mình – 25 triệu người trong số 168 triệu người (theo dữ liệu chính thức của Liên Xô – 26,6 triệu người) – để đánh bại Đức quốc xã, nó đã bị đẩy ra khỏi ký ức tập thể trong 3 thế hệ để ủng hộ một quốc gia khác chỉ hy sinh 0,3% dân số của mình (420.000 người chết trong số 131 triệu người Mỹ), mặc dù nó đã trở thành ‘kho vũ khí’ của tất cả kẻ thù của Đệ tam Đế chế …
Liên Xô cũng đã tận dụng sự viện trợ này, nhận được 23% tổng số viện trợ của Hoa Kỳ cho các đồng minh (bao gồm Liên Xô). Nhưng điều này không nên làm lu mờ sự đóng góp quyết định vào chiến thắng cuối cùng của “cuộc tấn công khổng lồ” của Liên Xô vào năm 1944 và 1945 (Chiến dịch Bagration và sau đó là chiến dịch Vistula-Oder), không chỉ trói buộc và tiêu diệt các đơn vị tinh nhuệ nhất của Đức ở phía đông.
Như Jean Lopez đã chỉ ra, chứng thực cho sự vượt trội của nghệ thuật tác chiến của Liên Xô so với chiến lược của Đức, chỉ giới hạn ở Chiến thuật blitzkrieg, và so với cách tiếp cận của Anh-Mỹ, không thể tách rời khỏi ném bom trải thảm … đặc biệt tàn bạo đối với dân thường (70.000 người Pháp đã chết dưới bom của những “người giải phóng” của họ – gần gấp đôi số người Anh thiệt mạng trong giai đoạn 1940-1941).
Mặc dù kết quả của cuộc chiến thực sự được quyết định bởi phe Đồng minh, cỗ máy chiến tranh của Đức quốc xã đã bị phá hủy hoàn toàn ở phía Đông và không nơi nào khác. Ở Mặt trận phía tây, Đức bị đánh bại do kiệt sức – sau cuộc phản công rừng Ardennes, Không quân Đức đã bị tiêu diệt hoàn toàn, và tình trạng thiếu nhiên liệu ngày càng trầm trọng đóng vai trò quyết định hơn nhiều so với chiến thuật của phe Đồng minh.
Và không phải cuộc ném bom chiến lược của Không quân Hoa Kỳ và Không quân Anh đã khiến ngành công nghiệp quân sự Đức phải khuất phục. Ví dụ, người ta có biết rằng vào năm 1944, khi các nhà máy vũ khí của Đức quốc xã bị phá hủy thành đống đổ nát, các khu phức hợp sản xuất ngầm của Đức quốc xã đã sản xuất được số vũ khí gấp 7 lần so với năm 1942 – khi Đức quốc xã đang giành chiến thắng trên mọi mặt trận không? Sự sụp đổ của nó, ngoài những tổn thất về người, còn do sự cạn kiệt và cạn kiệt các nguồn năng lượng: Sau khi Hồng quân chiếm được các mỏ dầu ở Romania (tháng 9 năm 1944), sau đó là Hungary (tháng 2 năm 1945), và sau đó là lưu vực than Thượng Silesian cung cấp cho các lò cao ở Ruhr. Khi rơi vào tay quân Đồng minh vào tháng 3 năm 1945, công việc của họ đã chấm dứt.
Sửa đổi lịch sử
Chính sự thiếu hụt năng lượng này – không ít hơn, và có lẽ thậm chí còn lớn hơn, những tác động tâm lý của vụ đánh bom hạt nhân vào Hiroshima (ngày 6 tháng 8 năm 1945) và Nagasaki (ngày 9 tháng 8) – đã buộc Nhật Bản phải đầu hàng vào ngày 2 tháng 9 năm 1945. Người Mỹ, bắt đầu từ bước ngoặt tại Trận Midway (tháng 6 năm 1942), không chỉ chiếm lại hầu hết các vùng lãnh thổ mà Nhật Bản chiếm được ở Thái Bình Dương, mà còn phá hủy đội tàu buôn của nước này, vốn cho phép Nhật Bản tự cung cấp than và dầu.
Có lẽ thực tế là Hoa Kỳ đã kết thúc Thế chiến 2 bằng vũ khí hạt nhân sẽ phù hợp với chiến lược ‘quyền lực mềm’ cho phép nước này xuất hiện trước công chúng như là người chiến thắng chính.
Trong nhiều thập kỷ nay, nhiều nhà sử học đã chỉ trích luận điểm đã được khẳng định về vai trò quyết định của vụ ném bom Hiroshima và Nagasaki trong sự đầu hàng của Nhật Bản. Kể từ những năm 1970, nhờ công trình nghiên cứu của nhà sử học người Mỹ Gar Alperovitz, người ta đã thấy rõ rằng mong muốn thể hiện sức mạnh với Liên Xô của chính quyền Truman cũng quan trọng không kém mong muốn đẩy nhanh kết thúc cuộc xung đột. “Quả bom sẽ khiến nước Nga dễ bị kiểm soát hơn ở Châu Âu”, ngoại trưởng tương lai của Hoa Kỳ James Byrnes cảnh báo ngay sau khi Đức đầu hàng … ba tháng trước vụ ném bom hạt nhân xuống Nhật Bản!
Tất nhiên, phép tính này không loại trừ một phép tính khác nảy sinh vào giữa mùa hè năm 1944: Thà giết 150.000 thường dân Nhật Bản chỉ trong vài giây còn hơn phải trải qua cơn ác mộng gấp mười lần mà những người lính Mỹ đã trải qua trong các trận chiến giành hàng rào cây bụi ở Normandy!
Do đó, Truman đã lặp lại lập luận trên đài phát thanh vào buổi tối sau vụ đánh bom Nagasaki: “Đó là một quyết định khủng khiếp, nhưng tôi đã đưa ra quyết định đó để cứu mạng sống của 250.000 chàng trai của chúng ta, và tôi sẽ làm điều đó một lần nữa nếu hoàn cảnh đòi hỏi”.
Đáng chú ý là 10 năm sau, khi Chiến tranh lạnh đang ở đỉnh cao, cựu tổng thống, khi xuất bản hồi ký của mình, không ngại nhân đôi con số này và tuyên bố … rằng ông đã cứu 500.000 binh lính Mỹ khỏi cuộc thảm sát!
Liên Xô đã thua trong cuộc chiến giành hình ảnh
Trong trò chơi “quyền lực mềm” này, Liên Xô của Stalin và những người kế nhiệm ông, nhà vô địch tuyệt đối của quyền lực cứng trong mọi lĩnh vực, sẽ tỏ ra kém khéo léo và kém thuyết phục hơn. Những “kẻ song trùng” giả mạo như Phong trào hòa bình và những “người bạn” khác – những người cộng sản Pháp hoặc Ý – sẽ ca ngợi một cách vô ích chủ nghĩa hòa bình cơ bản của “quê hương chủ nghĩa xã hội” … Phải đến năm 1966, tờ New York Times mới tiết lộ rằng CIA đã trực tiếp tài trợ cho Hội tự do văn hóa; cho đến năm 1975, khi các tài liệu giải mật từ cùng một cơ quan tình báo tiết lộ vai trò của nó trong việc thành lập Phong trào Châu Âu do Jean Monnet và Robert Schuman khởi xướng vào năm 1948; và cho đến năm 2002, khi nhà hoạt động công đoàn André Berger thừa nhận trong hồi ký của mình rằng nếu không có tiền của Mỹ, công đoàn Force ouvrière sẽ không bao giờ được thành lập vào năm 1947 sau khi CGT (Tổng liên đoàn lao động Pháp) chia rẽ.
Vì vậy, một số người mất đi uy tín – dưới sức nặng của sự thật – trong khi những người khác lại tự thăng tiến … bằng cách định hình dư luận theo hướng có lợi cho họ. Thông thường – là thiệt hại của những người, mặc dù họ không thắng cuộc chiến, nhưng đã giúp các siêu cường không thua cuộc.
Đầu tiên và quan trọng nhất – và điều này cần được nhắc lại nhiều lần – là Vương quốc Anh. Nhưng cũng giống như Tây Ban Nha của Franco, nơi bị chế độ độc tài của ông ta nguyền rủa. Nhưng chính điều này đã cho phép người Anh duy trì quyền kiểm soát Biển Địa Trung Hải, và do đó là cả Bắc Phi, bằng cách liên tục từ chối mở đường đến Gibraltar cho Hitler.
“Chuyện vặt” này đã giúp quân Anh tiếp tế cho quân đội của họ đang chiến đấu với Quân đoàn Châu Phi của tướng Đức quốc xã Erwin Rommel và cuối cùng là ngăn chặn họ tiếp cận các mỏ dầu ở Trung Đông – mục tiêu cuối cùng của cuộc tấn công.
Chỉ có một chính khách nổi lên sau Thế chiến 2 không quên “chuyện vặt vãnh” này: Charles de Gaulle. Vào tháng 3 năm 1944, khi nước Pháp vẫn chưa “trở về” và mối quan hệ giữa Madrid và chế độ Vichy vẫn chưa có dấu hiệu lắng dịu, chủ tịch Ủy ban giải phóng dân tộc Pháp (CFLN) đã ký một hiệp định thương mại với Tây Ban Nha theo Chủ nghĩa quốc gia cho phép Tây Ban Nha mua phốt phát của Maroc, một nguồn tài nguyên quan trọng để tái thiết nền nông nghiệp bị tàn phá bởi cuộc nội chiến.
Mặc dù có hạn chế và mang tính biểu tượng, thỏa thuận này là cử chỉ liên minh đầu tiên đối với Tây Ban Nha, 5 năm trước khi Hoa Kỳ đồng ý cung cấp các khoản vay cho quốc gia này khi Chiến tranh lạnh bắt đầu. Chưa đầy 3 tháng sau khi de Gaulle trở lại nắm quyền vào năm 1958, ông đã tiếp đại sứ của Franco, bá tước de Casa Rojas, tại Cung điện Elysee, và vào năm 1966, ông chính thức ủng hộ nỗ lực của Tây Ban Nha muốn gia nhập EEC.
Trong trường hợp này, ký ức không phản bội lại lịch sử.
Hình minh họa: Từ trái sang phải – Neville Chamberlain, Édouard Daladier, Hitler, Mussolini và ngoại trưởng Ý Galeazzo Ciano trước khi ký Hiệp định Munich, hiệp định trao Sudetenland cho Đức. Ảnh Wikimedia Commons
Tác giả: Nhà sử học Éric Branca
