1. Những diễn biến mới nhất ở Syria có ý nghĩa gì trước các cuộc khủng hoảng lớn và xung đột nóng ở Trung Đông? Hayat Tahrir al-Sham (HTS) có phải là ‘diễn viên’ mới ở Trung Đông?
Những diễn biến mới nhất ở Syria không chỉ ảnh hưởng đến nước này mà còn ảnh hưởng đến cuộc chiến ‘tên lửa’ giữa Iran và Israel, bắt đầu bằng cuộc tấn công của HAMAS vào Israel vào ngày 7 tháng 10 năm 2023 và phản ứng của Israel trước động thái này bằng chiến lược ‘diệt chủng’ tàn bạo Dải Gaza. Tiếp theo sau đó là, mở mặt trận mới với Lebanon, Israel đã tạo ra xung đột nghiêm trọng ở Trung Đông. Bởi vì các cuộc xung đột hiện tại đang liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến cuộc khủng hoảng ở Syria.
Hãy nhìn vào ‘phương trình địa chính trị’ ở Syria như sau: Trước hết, Thổ Nhĩ Kỳ, Nga, Mỹ và Iran là những quốc gia có lực lượng quân sự hiện diện trên chiến trường. Israel tham gia vào các cuộc xung đột bằng cách tấn công các mục tiêu của Iran ở Syria mỗi ngày.
Ngoài ra, còn có một “Chính quyền tự trị” ở phía đông sông Euphrates dưới sự kiểm soát của Lực lượng Dân chủ Syria (SDF), trong đó phần mở rộng của PKK là YPG/PYD tạo thành ‘xương sống’ quan trọng. Chính quyền này nằm dưới sự bảo trợ của Hoa Kỳ.
Cánh đầu tiên của phe đối lập có vũ trang ở Syria bao gồm phe trước đây được gọi là “Quân đội Syria Tự do “(FSA) và tên mới là “Quân đội Quốc gia Syria” (SNA). Các nhóm vũ trang này hoạt động tại “các khu vực an toàn” dưới sự kiểm soát của Thổ Nhĩ Kỳ ở miền bắc Syria.
Ngoài ra còn có Lực lượng Hayat Tahrir al-Sham (HTS), do Abu Muhammad Al Julani có nguồn gốc từ Al Qaeda cầm đầu, nằm ngoài chiếc ô FSA/SMO của phe đối lập có vũ trang dưới sự kiểm soát của Thổ Nhĩ Kỳ và kiểm soát khu vực ở Idlib, giáp Hatay. HTS cũng đã thiết lập một cơ cấu quản lý hành chính ở Idlib được gọi là “Chính phủ Giải phóng Quốc gia”.
Idlib, dưới sự kiểm soát của HTS, được xem là một trong những thành trì cuối cùng của cuộc nội chiến ở Syria. Những sự kiện mới nhất nổ ra ở Syria có thể ảnh hưởng đến vị trí, lợi ích và rủi ro của tất cả các chủ thể có quyền lực trên chiến trường tại Syria, vì chúng có thể làm đảo lộn sự cân bằng ở đây.
Xem thêm: Nội chiến Syria quay trở lại: Bàn tay của Mỹ và Israel?
2. Cuộc tấn công của HTS vào Aleppo thứ tư, này 27 tháng 11 năm 2024 đã thay đổi thế trận Syria như thế nào? Cuộc nội chiến lại bắt đầu?
Cuộc nội chiến ở Syria bắt đầu vào tháng 3 năm 2011. Điểm bùng phát của cuộc nội chiến trải qua nhiều giai đoạn khác nhau xảy ra ở Aleppo (miền bắc Syria), phần lớn nằm dưới sự kiểm soát của phe đối lập có vũ trang. Quân đội của tổng thống Syria, Assad đã bao vây Aleppo với sự hỗ trợ của Nga và Iran. Cuộc kháng chiến ở Aleppo kết thúc vào tháng 12 năm 2016 khi phe đối lập chấp nhận thất bại.
Việc rút quân của phe đối lập vũ trang khỏi Aleppo đã hoàn tất vào ngày 22 tháng 12 năm 2016. Diễn biến này thường được hiểu là cuộc nội chiến kết thúc có lợi cho chế độ Assad.
Mặc dù không thể tìm ra giải pháp chính trị cho cuộc khủng hoảng Syria, nhưng cộng đồng quốc tế đã chấp nhận rộng rãi rằng, chế độ này sẽ không sụp đổ và Assad vẫn tại vị. Mặc dù câu hỏi về điều gì sẽ xảy ra ở phía đông sông Euphrates và phía bắc Syria vẫn còn bỏ ngỏ …
Ở giai đoạn này, khó có thể nói rằng với những sự kiện gần đây, một cuộc nội chiến quy mô lớn sẽ lan rộng ra toàn bộ lãnh thổ Syria đã bắt đầu lại. Tuy nhiên, có thể nói rằng, một mặt trận mới đã mở ra ở phía Tây Bắc Syria, bao trùm một vùng địa lý kéo dài từ Aleppo đến Idlib. Những diễn biến này sẽ gây ra hậu quả cho toàn bộ Syria và các ‘chủ thể’ ở đó.
3. Những diễn biến này có thể dẫn đến hậu quả gì đối với Bashar Assad?
Rõ ràng là tổng thống Syria Bashar Assad đã phải chịu tổn thất lớn về lãnh thổ khi phe đối lập có vũ trang lại tiến đến cửa ngõ Aleppo 7 năm sau đó, sau khi rút khỏi đó vào cuối năm 2016 (từ cuối 2016 đến hiện nay – tháng 11 năm 2024).
Sự tan rã nghiêm trọng của quân đội Syria trên chiến trường, không thể kháng cự đã cho thấy rõ những điểm yếu và khoảng trống trong sức mạnh quân sự của Assad. Hơn nữa, cuộc chiến do Nga, nước ủng hộ quan trọng nhất của Syria tiến hành, đang có xung đột tại Ukraine, và sự suy yếu của Iran (nước hỗ trợ Syria) chống lại Israel, bao gồm cả thất bại của Hezbollah ở Lebanon, đã đặt Assad vào tình thế khó khăn về mặt hỗ trợ từ bên ngoài.
Có thể nói Assad đang trải qua những ngày tháng khó khăn nhất sau năm 2017. Tất nhiên, những diễn biến chắc chắn đã đặt ra câu hỏi sau: Làm thế nào một đội quân của chế độ thậm chí không thể bảo vệ Aleppo có thể đảm bảo an ninh cho khu vực này trong kịch bản Thổ Nhĩ Kỳ rút khỏi miền bắc Syria?
Xem thêm: Các nhóm lực lượng đối lập đang kiểm soát Syria là ai?
4. Việc Assad rơi vào tình thế khó khăn ở Aleppo có ý nghĩa gì đối với Nga?
Rõ ràng là Putin, người đã can thiệp vào tình hình thực tế ở Syria năm 2015 và ngăn chế độ sụp đổ và giữ cho Bashar Assad sống sót, sẽ không hài lòng khi đồng minh của mình rơi vào tình thế khó khăn như vậy.
Những diễn biến này đồng nghĩa với việc Putin mất uy tín, cũng như Assad. Điều đáng suy nghĩ là tình báo Nga không nhận được bất kỳ thông báo trước nào về một cuộc tấn công có hệ thống và có kế hoạch như vậy của HTS.
Một vấn đề nan giải quan trọng đối với Putin là trong khi cuộc chiến ở Ukraine đang hoành hành trên thực địa, ông không có đủ thời gian và nguồn lực cho Syria như trước đây.
Chúng ta đang nói về một nước Nga nhận được sự hỗ trợ quân sự từ Triều Tiên trong cuộc chiến tại Ukraine vào năm 2024. Sự hiện diện quân sự của Nga ở Syria không thể ngăn cản HTS tấn công – HTS có thể tiến tới cửa ngõ Aleppo. Tuy nhiên, không nên bỏ qua khả năng Nga đưa ra phản ứng rất nặng nề với HTS dựa trên ưu thế về sức mạnh không quân.
5. Hiện trạng được xác lập trong ‘Bản ghi nhớ Moscow’ ngày 5 tháng 3 năm 2020 giữa Erdoğan và Putin có hợp lệ không? Việc đóng cửa kết nối Aleppo – Damascus có ý nghĩa gì?
Thỏa thuận được đề cập xuất hiện sau cuộc khủng hoảng lớn ở trục Idlib – Aleppo vào cuối tháng 2 năm 2020. Cuộc khủng hoảng này xảy ra do các cuộc đụng độ giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Chế độ Assad – Nga tại khu định cư Serakip, nằm ở ngã ba chiến lược của đường cao tốc M-4 và đường cao tốc M-5, và sau đó là cái chết tử đạo của 33 binh sĩ Thổ Nhĩ Kỳ trong cuộc tấn công chung của Syria – Nga. Các cuộc đàm phán sau đó đã mang lại thỏa thuận này.
Về mặt chính, thỏa thuận này giúp chính quyền Assad có thể rời khỏi Aleppo, kết nối với đường cao tốc M-5 ở Serakip thông qua đường cao tốc M-4 và cung cấp đường bộ đến Damascus. Sự hiện diện quân sự của Lực lượng vũ trang Thổ Nhĩ Kỳ ở Idlib cũng đã được rút khỏi đường cao tốc M-4, nhưng quyết định tạo hành lang an toàn sâu 6 km ở phía bắc và phía nam trên đường cao tốc này.
Dự án tuần tra chung Thổ Nhĩ Kỳ – Nga trong thỏa thuận đã không diễn ra như mong muốn. Trên thực tế, tầm quan trọng của Bản ghi nhớ ngày 5 tháng 3 năm 2019 là nó đã tạo ra một môi trường chung không xung đột, mặc dù thường xuyên có vi phạm. Tình hình này đã làm nhẹ nhõm nghiêm trọng chế độ Assad ở Aleppo. Hiện trạng ngày 5 tháng 3 năm 2020 dường như đã bị lung lay đáng kể trong 48 giờ qua.
6. HTS là tổ chức gì? Các nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc liệt HTS vào danh sách “khủng bố” nói lên điều gì?
Thủ lĩnh HTS, Abu Muhammad al-Julani đã tham gia cuộc nội chiến ở Syria vào năm 2012 với tư cách là đại diện của ISIS tại Syria với tổ chức Al Nusra do ông thành lập, sau đó tách khỏi ISIS vào năm 2013 và thề trung thành với Al Qaeda, do Ayman al Zawahiri lãnh đạo.
Al Nusra được đưa vào danh sách các tổ chức khủng bố được Ủy ban trừng phạt của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc cập nhật, cơ quan giám sát DAESH, Al Qaeda và các tổ chức khủng bố liên kết của chúng, với lý do đây là sự tiếp nối của Al Qaeda.
Abu Muhammad al-Julani đã thành lập một tổ chức mới có tên Mặt trận Fatah al-Sham vào năm 2016, sau đó vào năm 2017, ông ta hợp nhất một số nhóm đối lập có vũ trang và thành lập Hayat Tahrir al-Sham (HTS).
Tuy nhiên, trong đánh giá của mình, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc (UNSC) không tôn trọng việc đổi tên này và cho rằng HTS tiếp tục là một nhánh của Al Qaeda/Nusra.
Năm 2018, UNSC đã đưa HTS vào danh sách các tổ chức khủng bố vì lý do tương tự. Cho đến nay, tất cả 5 thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an đều đã có hành động nhất trí về HTS.
Ngoài ra, nghị quyết 2254 được Hội đồng Bảo an thông qua năm 2015 xác định việc “ngăn chặn và trấn áp” hoạt động của các tổ chức khủng bố ở Syria là một trong những mục tiêu quan trọng. Một trong những tổ chức này là HTS.
7. Thổ Nhĩ Kỳ có xem HTS là khủng bố không?
Đúng. UNSC cập nhật danh sách các tổ chức khủng bố theo định kỳ. Khi Thổ Nhĩ Kỳ cập nhật danh sách các tổ chức khủng bố của UNSC vào năm 2018, nước này đã chấp nhận HTS là một tổ chức khủng bố và đưa HTS vào danh sách trừng phạt.
Nghị định của tổng thống về chủ đề này, do tổng thống Recep Tayyip Erdoğan ký, có hiệu lực sau khi được đăng trên Công báo vào ngày 31 tháng 8 năm 2018.
8. HTS gửi thông điệp gì tới Hoa Kỳ? Hoa Kỳ nhìn nhận HTS như thế nào?
Thủ lĩnh HTS, Al Julani gửi thông điệp nồng nhiệt tới Washington với những tuyên bố của mình với báo chí Mỹ, tuyên bố rằng ông không có mối liên hệ nào với Al Qaeda và do đó muốn loại khỏi danh sách các tổ chức khủng bố của Liên Hợp Quốc.
Những cách diễn đạt linh hoạt mà Đại sứ James Jeffrey, người từng là Đại diện đặc biệt của Donald Trump tại Syria trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên, sử dụng, liên quan đến HTS trong tuyên bố mà ông đưa ra vào ngày 30 tháng 1 năm 2020, được cho là đáng chú ý.
Trong tuyên bố của mình, Đại sứ James Jeffrey chỉ ra rằng, HTS là “một nhánh của Al Qaeda” nhưng chủ yếu chiến đấu chống lại chế độ Assad và Jefrrey nói rằng: “Họ tuyên bố rằng, họ không phải là những kẻ khủng bố mà là những chiến binh đối lập yêu nước.
Jefrrey nói: “Chúng tôi chưa chấp nhận những tuyên bố này … Chúng tôi chưa thấy rằng họ đã tạo ra mối đe dọa quốc tế trong một thời gian”.
Tuy nhiên, có vẻ không dễ để HTS bị loại khỏi danh sách khủng bố của Hội đồng Bảo an do có khả năng bị các thành viên thường trực Nga và Trung Quốc phủ quyết, vốn chỉ trích mạnh mẽ tổ chức này.
9. Xung đột ở Aleppo có thể ảnh hưởng như thế nào đến nỗ lực bình thường hóa quan hệ với chế độ Assad của Thổ Nhĩ Kỳ?
Hãy đối mặt với điều đó, nếu nhà lãnh đạo Syria Assad phản ứng tích cực với lời kêu gọi của tổng thống Erdoğan và khởi xướng quá trình bình thường hóa, mặc dù còn hạn chế, với Ankara, thì diễn biến này sẽ tạo ra một tình hình mới có thể thay đổi cuộc chơi ở Syria.
Sự phát triển theo hướng này có thể ngăn cản HTS cố gắng tấn công Assad, họ sẽ đối đầu với Thổ Nhĩ Kỳ. Ở giai đoạn này, dường như vẫn chưa rõ những diễn biến mới nhất sẽ ảnh hưởng như thế nào đến nỗ lực bình thường hóa quan hệ, vốn vẫn chưa tiến triển.
Câu trả lời cho câu hỏi này một phần phụ thuộc vào việc Assad sẽ chịu trách nhiệm với ai trong cuộc tấn công mới nhất. Trong mọi trường hợp, tại thời điểm mà ông cảm thấy bị dồn vào chân tường, Assad có thể sẽ đi theo một đường lối khác và cảm thấy cần phải xây dựng cầu nối với Ankara.
Ở đây, thái độ mà Nga sẽ thể hiện và những đề xuất mà nước này sẽ đưa ra cho Assad chắc chắn là quan trọng.
10. Tin tức Nga rút khỏi Tel Rifat và Manbij, cũng như việc huy động các phần tử của Quân đội Quốc gia Syria (FSA) tới các khu vực này có ý nghĩa gì?
Trong khi mọi người đang hướng sự chú ý đến Aleppo, những diễn biến trên thực địa ở Tel Rifat, ngay phía bắc Aleppo và Manbij ở phía đông, cũng nên được xem là những yếu tố trong cùng một bức tranh. Các phần tử PKK mở rộng (YPG) hoạt động ở cả hai khu vực.
Trong thỏa thuận Sochi đạt được với Erdogan vào ngày 22/10/2019, Putin đã cam kết rút các phần tử YPG khỏi hai khu định cư này, nhưng Nga đã không thực hiện cam kết này trên thực tế.
Trong tuyên bố thông qua Người phát ngôn Bộ ngoại giao Öncü Keçeli, Ankara chỉ ra rằng “các cuộc tấn công của các nhóm khủng bố ở Tel Rifat và Manbij nhắm vào dân thường và Thổ Nhĩ Kỳ đã gia tăng” và nhắc nhở Nga về các cam kết của mình.
Vào thời điểm chế độ của tổng thống Syria, Assad đang mất dần vị thế ở Aleppo, Thổ Nhĩ Kỳ đang bổ sung thêm sự nhạy cảm của mình liên quan đến Tel Rifat và Manbij vào phương trình địa chính trị với lý do các cuộc tấn công của YPG đang gia tăng.
Thực tế là lời nhắc nhở này diễn ra sau cuộc thảo luận về một hoạt động quân sự mới ở miền bắc Syria, gần đây đã được Ankara đưa vào chương trình nghị sự, cũng cần được xem xét trong bối cảnh này.
11. Cuộc khủng hoảng có thể đạt được những khía cạnh nào nếu không thể kiểm soát được tình hình?
Một khả năng đáng lo ngại ở đây là Syria và Nga sẽ đáp trả mạnh mẽ HTS ở Idlib bằng cách sử dụng ưu thế ‘trên không’ để ngăn chặn bước tiến của HTS ở Aleppo và phía tây của nó.
Các dấu hiệu đầu tiên từ hiện trường chỉ ra cách tiếp cận này. Idlib là khu vực phần lớn nằm dưới sự thống trị của HTS. Nếu bộ đôi Nga – Syria tiến hành một cuộc phản công cực mạnh từ trên không cũng có thể ảnh hưởng đến dân thường, nó có thể đẩy Idlib, ngay cạnh Hatay, vào tình trạng hỗn loạn hoàn toàn.
Theo báo cáo của Liên Hợp Quốc, Idlib có dân số khoảng 3,5 triệu người, hầu hết trong số đó là những người phải di dời do di cư trong nước. Chiến lược trả đũa như vậy có thể kích hoạt một phong trào di cư mới về phía biên giới Thổ Nhĩ Kỳ.
Tuy nhiên, việc Thổ Nhĩ Kỳ có sự hiện diện quân sự rất mạnh ở đây nhằm ngăn chặn khả năng xảy ra làn sóng di cư khỏi Idlib là yếu tố quan trọng cần được tính đến.
12. Cuộc khủng hoảng Aleppo trùng hợp với sự thay đổi chính quyền ở Hoa Kỳ có nghĩa là gì?
Cuộc khủng hoảng mới nhất trùng hợp với sự thay đổi chính quyền ở Hoa Kỳ. Ở Mỹ đang có ‘2 cái đầu’, một là chính quyền Biden sắp “ra đi” vẫn đang còn nắm quyền, hai là chính quyền Trump sắp nhận chức đang chuẩn bị tiếp quản vào ngày 20 tháng 1 năm 2025.
Trong khi tất cả các chủ thể trên trường quốc tế đều tính toán theo chính quyền mới, thì phía Washington lại phải đối mặt với sự hỗn loạn trong những giai đoạn chuyển tiếp như vậy.
Chính trong giai đoạn chuyển tiếp này, Syria đã chứng kiến HTS, một tác nhân không mấy nổi tiếng với thế giới bên ngoài, phát động một động thái rất mạnh mẽ chống lại chế độ Syria của Assad.
Có thể nói, Al-Julani, thủ lĩnh của HTS, đang cố gắng khẳng định mình là một trong những ‘diễn viên’, được coi trọng trên chiến trường ở Syria trong giai đoạn tới, với những thiệt hại đáng kể mà ông ta đã gây ra trong nhận thức của người dân của chế độ Assad.
Tuy nhiên, khuyết điểm lớn nhất của Al-Julani chính là, ông ta và tổ chức của mình nằm trong danh sách khủng bố của UNSC. Đặc biệt, sự phản đối lớn nhất của Nga đối với tổ chức này tập trung vào danh tính khủng bố của HTS.
13. Bức tranh địa chính trị mới nổi ảnh hưởng thế nào đến vị thế của Thổ Nhĩ Kỳ?
Trước hết, việc trục Idlib – Aleppo vẫn là khu vực không xung đột kể từ năm 2020 khiến Thổ Nhĩ Kỳ dễ dàng tập trung sự chú ý vào các nhóm mở rộng của PKK ở phía đông sông Euphrates.
Mối quan tâm quan trọng nhất của Ankara là sự gián đoạn hòa bình ở Idlib, nơi có một lượng lớn người di cư nội địa sinh sống, như đã thấy trong tuyên bố của Bộ ngoại giao ngày 29 tháng 11 năm 2024.
Ngoài ra, điểm yếu về sức mạnh quân sự của Bashar Assad trên chiến trường dường như đã làm lung lay vị thế của mình.
Như chúng tôi đã đề cập, tình huống bế tắc này mà Bashar Assad đang gặp phải có thể dẫn ông ấy đến một cách tính toán mới và quan điểm hướng tới bình thường hóa đối với Thổ Nhĩ Kỳ.
Tuy nhiên, cách hiểu tiêu cực của Assad về Thổ Nhĩ Kỳ trong bối cảnh những tổn thất mà ông phải gánh chịu ở Aleppo có thể gây ra kết quả ngược lại và khiến việc tìm kiếm bình thường hóa quan hệ càng trở nên khó khăn hơn.
14. Liệu mấu chốt của cuộc khủng hoảng có dẫn đến một hội nghị thượng đỉnh Erdogan-Putin mới không?
Một phần quan trọng của những thay đổi xảy ra trên thực địa ở miền bắc Syria sau năm cuối năm 2016/2017 phần nào được định hình bởi các thỏa thuận đạt được giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Nga.
Trong hầu hết các vấn đề này, có một ranh giới được thiết lập, sau những căng thẳng lớn trên thực địa, Erdogan và Putin sẽ cùng nhau tìm ra công thức giải pháp và ràng buộc nó với một văn bản đồng thuận.
Mỗi lần, những hội nghị thượng đỉnh này đều chứng kiến sự cân bằng giữa ‘cho và nhận’, giữa lợi ích và kỳ vọng chung. Sẽ không có gì đáng ngạc nhiên nếu phương pháp tương tự được lặp lại một lần nữa.
Trong mọi trường hợp, dường như không thể tránh khỏi cuộc khủng hoảng đang diễn ra mới nhất sẽ mời gọi đối thoại chính trị cấp cao giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Nga vào một lúc nào đó.
Một câu hỏi quan trọng cần được xem xét kỹ lưỡng trong quá trình này là liệu những kỳ vọng của Thổ Nhĩ Kỳ về Manbij – Tel Rifat có phải là điểm bổ sung cho cuộc đàm phán này hay không. Tương tự, cần theo dõi chặt chẽ diễn biến trên thực địa tại các khu vực này.
Hình minh họa: Nội chiến Syria bùng phát trở lại, HTS chiếm Aleppo. Ảnh NPR
Nguồn: Hürriyet Sedat Ergin – almasryalyoum.com – Thổ Nhĩ Kỳ
